تاریخ ایران کیمبریج ، کتابی در بارة تاریخ و جغرافیای تاریخی ایران از قدیمترین ایام تا زمان حاضر، به انگلیسی ، در هفت مجلد.

زمینة تألیف . طرح تألیف این کتاب را نخستین بار در 1338ش / 1959 آرتور ج . آربری و قدس نخعی ، سفیر ایران در لندن ، ارائه دادند. شرکت ملی نفت ایران با سرمایه ای بالغ بر 000 ، 25 پوند، بودجة این طرح را تأمین کرد؛ لیکن پس از چندی ، این سرمایه از بین رفت و مؤسسة مطالعات ایرانی در واشینگتن برای مجلد دوم ، مؤسسة یارشاطر وابسته به دانشگاه کلمبیا برای جلدهای ششم و هفتم و شاهزاده ابونصر عضد برای جلد هفتم ، کمکهای مالی بلاعوضی کردند و انتشارات دانشگاه کیمبریج چاپ این اثر را با عنوان The Cambridge History of Iran (تاریخ ایران کیمبریج ) به عهده گرفت .

آربری ، برای تشکیل هیئت ویراستاری ، از برخی محققان نامدار دعوت کرد و نخستین گردهمایی در ژانویة 1961 برگزار شد. هیئت ویراستاران عبارت بودند از: آرتور ج . آربری (رئیس ، 1961ـ1969)، سر هارولد بیلی (1961ـ و از 1970 به بعد به عنوان رئیس )، آن ک . س . لمتون (1961ـ1970)، روبن لوی (1961ـ1966)، رابرت چ . زینر (1961ـ1967)، بزیل گری (نایب رئیس ، 1961ـ1989)، پیتر ایوری (سرویراستار، 1961ـ 1969)، عیسی صدیق (1342ـ 1348ش / 1963ـ1969)، سیدحسن تقی زاده (1963ـ1969)، لارنس لاکهارت (1964ـ 1975)، جان اندرو بویل (1967ـ 1978)، سر ماکس مالوان (1970ـ 1978)، کلیفورد ادموند باسورث (1970ـ )، ایلیاگرشویچ (1970ـ )، هیوبرت س . ج . دارک (سرویراستار، 1970ـ )، ویلیام ب . فیشر (1979ـ1984) و محمود صناعی (1351ـ1364ش / 1972ـ1985) که رابط رسمی هیئت ویراستاری با مراکز علمی ایران بود.

> تاریخ ایران کیمبریج < افزون بر بررسی تاریخ سیاسی ایران ، به هنرهای ایرانی و تأثیر آنها بر تمدن جهان می پردازد. این تاریخ به جنبه های مذهبی ، فلسفی ، اقتصادی ، علمی و هنری تمدن ایرانی توجه کرده است ، اما بر برخی جنبه ها، از جمله اوضاع جغرافیایی و بوم شناسی ، تأکید بیشتری دارد.

برخی از مستشرقان و محققان ، این کتاب را به سبب اهمیتش نقد و بررسی کرده اند که بعضی از این بررسیها به طور مستقل یا در مجلات به چاپ رسیده است ، از جمله مقالة بگلی در شمارة 47 > مجلة اسلام < و مقالة والتر هینتس در شمارة 242 > مجلة تاریخ < (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل "Cambridge history of Iran" ).

الف ) مجلدات اول تا چهارم . جلد اول > تاریخ ایران کیمبریج < با عنوان «سرزمین ایران »، شامل چهار بخش و 22 فصل است . مطالب این بخشها عبارت اند از: بخش نخست ، در بارة جغرافیای طبیعی ، زمین شناسی ، موقعیت اقلیمی ، گیاهان ، جانوران و پرندگان ایران ؛ بخش دوم با نام «مردم ایران »، در بارة نخستین تشکلهای جوامع انسانی در ایران ؛ بخش سوم در بارة امور معیشتی ، ارتباطات ، حمل ونقل و کشاورزی و گله داری ؛ و بخش چهارم ، نتیجه گیری از مطالب فصلهای پیشین . این مجلد با ویراستاری ویلیام ب . فیشر در 1347ش / 1968 به چاپ رسید. تعدادی از محققان ایرانی و اروپایی در تدوین این مجلد همکاری داشته اند، از جمله محمدحسن گنجی ، جمشید بهنام ، ساندرلند ، اندرسون ، هریسون .

جلد دوم ، با نام «دوران مادی و هخامنشی »، شامل 21 فصل است : فصل اول تا دهم در بارة حکومت عیلام و انشان ، تأسیس پادشاهی هخامنشی ، تشکیلات اداری آن و جنگهای هخامنشیان با یونان و فروپاشی پادشاهی آنان بر اثر حملة اسکندر به ایران ؛ فصل یازدهم و دوازدهم در بارة اسنادِ سنگنبشته های تخت جمشید، سکه ها، اوزان و مقادیر در زمان هخامنشیان ؛ فصل سیزدهم در بارة جهان بینی ایرانِ خاوری ، بنابه روایت اوستا ؛ فصل چهاردهم در بارة دین و آیین ایرانیان در زمان هخامنشیان ؛ فصل پانزدهم شامل بررسی زبان آرامی در زمان هخامنشیان ؛ فصل شانزدهم در بارة گاه شماری در ایران قدیم ؛ و فصل هفدهم تا بیست ویکم در بارة معماری هخامنشیان ، کنده کاریهای بیستون و کشفیات تپة نوش جان و پاسارگاد و ابزارهای فلزی . این مجلد، با ویرایش ایلیا گرشویچ و با همکاری برخی از محققان مشهور، از جمله ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تادئوش سولیمیرسکی ، ماکس مالوان ، بیوار ، گرینفیلد و سر هارولد بیلی ، و محمود صناعی در هیئت ویراستاری ، در 1364ش / 1985 به چاپ رسیده است .

جلد سوم ، با عنوان «دوران سلوکیان ، پارتیان و ساسانیان »، که دوره ای تقریباً هزار ساله را دربرمی گیرد، در دو قسمت (دو مجلد) و نُه بخش تدوین شده است . قسمت اول شامل چهار بخش ، با مقدمه ای مفصّل از احسان یارشاطر، ویراستار این جلد، در بارة سنّتهای ایرانی پیش از دورة ساسانی و اوضاع اجتماعی و مناسک دینی و مناسبات فرهنگی ایران باستان آغاز می شود. بخش اول ، با عنوان «تاریخ سیاسی »، در بارة تاریخ سیاسی سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان ، بخش دوم در بارة سکه شناسی ، بخش سوم در بارة تاریخ روایی ایران و بخش چهارم در بارة مناسبات ایران و همسایگانش در آن روزگار است . برخی از نویسندگان این مجلد عبارت اند از: بیکرمان ، بیوار، ریچارد نلسون فرای ، دیوید سلوود ، دیوید مارشال لانگ ، نینا گارسویان ، باسورث و گابن . قسمت دوم از جلد سوم ، ادامة قسمت اول و شامل پنج بخش (پنجم تا نهم ) است : بخش پنجم در بارة نهادهای اجتماعی ، بخش ششم در بارة تاریخ دینی و بخش هفتم و هشتم در بارة تاریخ هنر، خط و زبان و ادبیات دورة سلوکیان و پارتیان و ساسانیان است . بخش پایانی کتاب ، کتاب شناسی است که در آن به منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان و نقد منابع پرداخته شده است . برخی از مؤلفان این قسمت عبارت اند از: احسان یارشاطر، گئو ویدن گرن ، شلومبرژه ، مری بویس ، ویلیام بیلی و ایلیا گرشویچ . مجلد سوم در 1362 ش / 1983 به چاپ رسید. حسن انوشه این مجلد را به فارسی برگردانده و قسمت اول را در 1368ش و قسمت دوم را در 1377ش در تهران به چاپ رسانده است .

جلد چهارم ، به بررسی فروپاشی ساسانیان تا به قدرت رسیدن سلجوقیان اختصاص دارد و شامل بیست فصل است : فصل نخست ، با عنوان «فتح ایران توسط اعراب و پیامد آن »، یازده عنوان فرعی دارد و در بارة موقعیت ایرانیان و اعراب در دوره های پیش از اسلام و ورود اسلام به ایران تا تشکیل دولت عباسی است ؛
فصل دوم در بارة خلافت عباسیان در ایران ؛
فصل سوم تا هشتم در بارة سلسلة طاهریان ، صفاریان ، سامانیان و دورة اول غزنوی و سلسله های کوچک شمال ایران و آل بویه ؛
فصل هشتم با عنوان «قبایل ، شهرها و نظام اجتماعی » در بارة روند اسلامی شدن ایران ؛
فصل نهم تا دوازدهم در بارة هنرهای تجسمی ، سکه شناسی و علوم دقیقه ؛
فصل دوازدهم در بارة علوم زیستی ؛
فصل سیزدهم تا پانزدهم در بارة فلسفه و جهان شناسی و تصوف ، علوم دینی و ملل و نحل ؛
فصل شانزدهم در بارة ناصرخسرو و اسماعیلیة ایران و فصل هفدهم تا بیستم در بارة ادبیات زردشتی پس از فتوح مسلمانان ، ادبیاتِ عربی در ایران ، ظهور زبان فارسی نوین ، رباعی در ادب فارسی و معرفی عمر خیام است . ویراستار این جلد ریچارد نلسون فرای است و نویسندگان این مجلد عبارت اند از: عبدالحسین زرین کوب ، مرتضی مطهری ، باسورث ، ویلفرد مادلونگ ، اولگ گربر ، ادوارد استوارت کندی ، سیدحسین نصر، هانری کوربن ، ژیلبر لازار ، بویل و کلود کاهن . این مجلد در 1354ش / 1975 به چاپ رسید. حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه و در 1372ش در تهران چاپ کرد.

---

منابع :


(1) The Cambridge history of Iran, Cambridge 1968- ;
(2) Encyclopaedia Iranica, s.v Cambridge history of Iran (by Hubert S.G. Darke;


(3) اطلاعات کلی در بارة > تاریخ ایران کیمبریج < در ابتدای مقالة حاضر، برگرفته از این منبع است ).

/ شهناز رازپوش /

ب ) مجلد پنجم . این جلد با عنوان «دوران سلجوقیان و مغولان »، شامل یک مقدمه و ده فصل است : فصل نخست با عنوان «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (390ـ614)»، در بارة ورود ترکان به ایران و استیلای آنان بر بقایای غزنویان و آل بویه و شکل گیری حکومت سلجوقیان بزرگ است ؛
فصل دوم با عنوان «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی » در بارة اوضاع دیوانی و اقتصادی و اجتماعی سلجوقیان و ساختار اجتماعی آنان و نحوة معیشت عشیره ای ، شیوة زمینداری و فنون جنگاوری آنان ؛
فصل سوم با عنوان «دین در دورة سلجوقی » در بارة مذهب تسنّن و تشیع و تصوف ؛
فصل چهارم ، «تاریخ سلسله ای و سیاسی ایلخانان » در بارة حملة مغول تا فروپاشی دولت ایلخانی ؛
فصل پنجم با نام «دولت اسماعیلی » در بارة جنبش اسماعیلیه در دورة سلاجقة بزرگ ، قیام حسن صباح و شیوه های مبارزة او و واکنشهای اهل سنّت ؛
فصل ششم با عنوان «اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دورة ایلخانان » در بارة پیامدهای حملة مغول ، اوضاع کشاورزی ، موقعیت روستاییان در این دوره و نظام مالیاتی در زمان ایلخانان ؛
فصل هفتم با عنوان «دین در عهد مغول » در بارة موقعیت مسیحیان ، یهودیان ، شیعیان و متصوفه در دولت ایلخانی ، دین بودایی و بازمانده هایی از پیروان ادیان باستانی ایران مانند مزدکیان ؛
فصل هشتم با عنوان «شعرا و نثرنویسان اواخر عهد سلجوقی و دورة مغول »، که در آن به اشخاصی چون سنایی و امیرمعزی و سعدی و مباحثی چون مکاتب آذربایجان و اصفهان پرداخته شده است ؛
فصل نهم با نام «هنرهای تجسمی در 442ـ751» در بارة معماری مذهبی و غیرمذهبی و ره آوردهای این هنر در دورة سلجوقی و ایلخانی و سفالگری و فلزکاری و نگارگری ؛
و فصل دهم با عنوان «علوم دقیقه در ایران عهد سلجوقی و مغول » در بارة پیشینة علوم در دوره های پیش از سلجوقیان تا عصر مغول است . این مجلد زیرنظر بویل و با همکاری باسورث ، لمتون ، مارشال هاجسون ، ایلیا پاولوویچ پتروشفسکی ، یان ریپکا ، اولگ گرابر و ادوارد استوارت کندی منتشر شده است و در 1347ش / 1968 منتشر شده است . حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه کرده و در 1363 ش در تهران به چاپ رسانده است .

ج ) مجلد ششم . این جلد با عنوان «دوران تیموریان و صفویان »، به چهار دورة مهم تاریخ ایران پرداخته است و هجده فصل دارد: فصل نخست در بارة جلایریان و مظفریان و سربداران و بررسی حکومت آنان و آخرین حاکمان چنگیزی ؛
فصل دوم در بارة حملة تیمور به ایران و هند و سوریه و آناطولی و مرگ تیمور؛
فصل سوم در بارة حیات سیاسی ، اقتصادی ، بازرگانی ، مذهبی و فرهنگی در امپراتوری تیموری ؛
فصل چهارم در بارة سلسله های ترکمانان ، خاستگاه آنان ، ظهور اوزون حسن و دورة شکوفایی و زوال آق قوینلوها؛
فصل پنجم و ششم در بارة دورة صفویان و تشکیلات اداری آنان ؛
فصل هفتم و هشتم در بارة تماس اروپاییان با ایران و تجارت در دورة صفویه ؛
فصل نهم شامل اوضاع اجتماعی و اقتصادی و نظام مالیاتی در دوران بعد از مغول ؛
فصل دهم و یازدهم در بارة علوم دقیقه در دورة تیموریان و علوم ایرانی در روزگار صفویان ؛
فصل دوازدهم و سیزدهم در بارة مذهب در دوران تیموریان و صفویان و نهضتهای فکری ، فلسفه و کلام در زمان صفویان ؛
فصل چهاردهم تا شانزدهم در بارة صنعت نساجی و قالی بافی ، معماری تیموریان و صفویان ، هنرهای تصویری در دورة تیموری و هنر در دورة صفویان ؛
و فصل هفدهم و هجدهم در بارة ادبیات و شعر در زمان تیموریان و ترکمانان و صفویان است . ویراستاران این مجلد لارنس لاکهارت و پیتر جکسون بوده اند. این مجلد در 1365 ش / 1986 به چاپ رسید. برخی از نویسندگان این مجلد عبارت اند از: ذبیح اللّه صفا، سیدحسین نصر، احسان یارشاطر، هانس رومر ، رونالد فریه ، برت فراگنر ، بیانکا اسکارچا آمورتی ، پیندر ـ ویلسون ، گری و آن ماری شیمل . یعقوب آژند این جلد را به فارسی ترجمه کرده و در دو مجلد به چاپ رسانده است : تاریخ ایران در دورة تیموریان (تهران 1379 ش ) و دورة صفویان (تهران 1380ش ).

---

منابع :


(4) The Cambridge history of Iran , Cambridge 1968- .

/ یعقوب آژند /

د) مجلد هفتم . این جلد از آغاز حکومت نادرشاه افشار (1148) تا 1359 ش را دربرمی گیرد و به چهار بخش و 24 فصل تقسیم می شود. بخش نخست با عنوان «چارچوب سیاسی »، شامل هفت فصل در بارة وقایع سیاسی به ترتیب تاریخی است . عناوین این فصلها عبارت اند از: نادرشاه و سلسلة افشاریان ، سلسلة زند، آقامحمدخان و استقرار سلطنت قاجار، ایران در دورة فتحعلی شاه و محمدشاه ، ایران در دورة آخرین شاهان قاجار، خودکامگی سلسلة پهلوی . بخش دوم در بارة مناسبات ایران با کشورهای دیگر و سیاست خارجی است و شامل پنج فصل است : مناسبات ایران با امپراتوری عثمانی در سدة دوازدهم و سیزدهم / هجدهم و نوزدهم ، مناسبات با روسیة تزاری و شوروی تا 1339ـ1340 (1300ش ) / 1921، شرکتهای تجاری اروپایی تا 1212ـ1213/ 1798، انگلستان و هند در دورة استعمار انگلستان 1212ـ1340 (1300ش )/ 1798ـ1921 و سیاست خارجی ایران از 1300 تا پایان 1358ش / 1921ـ1979. بخش سوم در بارة توسعة اقتصادی و اجتماعی شامل شش فصل است : وزارت مالیه و ملکداری در سدة سیزدهم ، عشایر ایران در قرن دوازدهم و سیزدهم ، شهر سنّتی ایرانی در دورة قاجار، نفوذ اقتصادی اروپاییان در 1289ـ1340 (1300ش )/ 1872ـ1921، توسعة اقتصادی در 1300ـ 1358ش /1921ـ1979 و صنعت نفت ایران . بخش چهارم در شش فصل به اوضاع فرهنگی و دینی ایران می پردازد: دو فصل نخست معرفی نیروهای مذهبی از سدة دوازدهم تا چهاردهم ؛
فصل سوم در بارة تغییرات اجتماعی و رسانه ای و سرگرمیهای عمومی ایرانیان در سدة چهاردهم ؛
فصل چهارم در بارة مسائل نشر و مطبوعات و ادبیات در ایران امروز؛
و دو فصل آخر بترتیب در بارة نقاشی ایرانی در دورة زندیان و قاجاریان و هنرهای معماری ، کاشی کاری ، فلزکاری و بافندگی از سدة دوازدهم تا چهاردهم است .

این مجلد در 1370ش /1991 به چاپ رسیده است . هجده تن از استادان دانشگاههای انگلستان و امریکا با سرویراستاری پیتر ایوری و گاوین همبلی و چارلز ملویل در این مجلد همکاری داشته اند. نویسندگان شاخص این جلد، افزون بر سرویراستاران ــ که خود نگارندة چند فصل بوده اند ــ عبارت اند از: جان پری ، نیکی کدی ، ریچارد تاپر ، چارلز عیسوی ، آن لمتون ، پیتر چلکووسکی و پژوهشگران ایرانی چون مهرداد امانت و فیروز کاظم زاده .

پنج فصل از این جلد (شامل دو فصل آخر از بخش نخست ، فصل پایانی بخش دوم و دو فصل نخست بخش چهارم ) را عباس مخبر به فارسی برگردانده که با عنوان سلسلة پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کیمبریج در 1371ش در تهران به چاپ رسیده است .

---

منابع :


(5) The Cambridge history of Iran , Cambridge 1968-.

/ افسانه منفرد /