تاریخ الحکماء (یا إخبارالعلماء بأخبار الحکماء ) ، کتابی به عربی در بارة سوانح زندگی و آثار فیلسوفان ، منجمان ، ریاضیدانان و اطبای یونانی و اسلامی ، نوشتة قفطی * . کتاب تا روزگار مؤلف (560ـ646) را دربرمی گیرد و شهرت قفطی به سبب همین اثر است که متن اصلی آن از میان رفته و تنها مختصری از آن باقی مانده است (رجوع کنید به ادامة مقاله ) و اگر ابن ابی اُصَیْبعَة در عیون الانباء (ص 547) از آن نام نمی برد، عنوان اصلی آن فراموش شده بود. این اثر پس از وفات پدر قفطی ، یعنی پس از 624، تألیف شده ، زیرا مؤلف پس از ذکر نام پدرش عبارت «رحمه اللّه » را آورده است (ص 67).

قفطی در تاریخ الحکماء از منابع گوناگون نام یا بهره برده است ، از جمله : طبقات الاطباء و الحکماءِ ابوداوود سلیمان بن حسّان (ص 190)؛
تاریخ الاطباء و الفلاسفة اسحاق بن حنین (ص 92)؛
الفهرست ابن ندیم (ص 64)؛
طبقات الامم قاضی صاعد اندلسی (ص 272)؛
تاریخ الاطباء یحیی نحوی اسکندرانی (ص 92). قفطی همچنین از منابع دیگری نام برده که مالک آنها بوده است (ص 65)؛
وی هر جا که لازم دانسته منابع خود را ذکر کرده و هر گاه اشتباه یا تناقض در مطالب مشاهده کرده با دلایلی در نقد و اصلاح آن کوشیده است (برای مثال رجوع کنید به شرح حال بطلمیوس ، ص 95؛
همان ، ترجمة فارسی ، مقدمة دارائی ، ص بیست وپنج ).

تاریخ الحکماء در سه بخش تألیف شده است : بخش نخست به ترتیب حرف اول نامها و مشتمل بر شرح حال 354 تن است ، بخش دوم بر اساس کنیه است و در آن 46 تن معرفی شده اند، و بخش سوم بر اساس کنیة ابناء بوده و شامل شرح حال پانزده تن است . به این ترتیب ، در مجموع 415 تن معرفی شده اند. شرح حال افراد گاه مفصّل و گاه کوتاه است و گاهی فقط به نام آنها اشاره شده است (برای مثال رجوع کنید به ص 286، 321). قفطی (ص 49ـ53) حکمای یونان و اتباع آنان را به سه فرقه تقسیم می کند؛
دهریون که منکر صانع مدبّرند و عالم را قدیم و حرکت را دوری می دانند؛
طبیعیون که هرچند به مبدأ قادر حکیم قایل اند، منکر معاد و بعث و نشورند و مراد از سخنان انبیا و اولیا و اوصیا در این باره را حفظ سیاست مدنی می دانند، این هر دو فرقه از زمرة زنادقه به شمار می روند؛
فرقة سوم (به تعبیر وی : متأخران از حکمای یونان ، مانند سقراط و افلاطون و ارسطو) الاهیون اند که به رد آن دو فرقة دیگر برخاسته اند، اما چون آرای آنها مستند به کتاب مُنزَل و قول نبی مرسل نبوده است به گمراهی افتاده اند و از اموری که تحقیق عقلی بدانها راه ندارد دور مانده اند. وی در نقد آرای ارسطو و فارابی و ابن سینا به راه غزالی رفته است و جز ریاضیات و منطق ، که به بیان وی با امور دینی نفیاً و اثباتاً سر و کار ندارند، بقیة اقسام علوم فلسفی هر کدام را به نحوی رد و انکار کرده است . وی قسمتهایی از مواعظ انبیا را نیز نقل کرده است (ص 5 ـ 6). قفطی در شرح حال آنان که بیشتر به حکمت معروف بوده اند، نمونه ای از اقوال یا اصل نظر آنها را ذکر و به تألیفات و مناسبات آنها با معاصرانشان اشاره کرده است (ترجمة فارسی ، مقدمة دارائی ، ص بیست وپنج ـ بیست وشش )؛
مثلاً فهرستی از نوشته های ارسطو را به روایت فردی یونانی به نام بطلمیوس در نامه ای به اغلس ، آورده است (ص 42ـ 48). او از قول ابومعشر (بلخی )، ادریس نبی (هرمس ) را مبدع احکام نجوم خوانده و نیز بنای معابد و علم طب و تألیف قصاید و اشعار را برای نخستین بار، به او نسبت داده است (ص 6). همچنین وی نام برخی گروهها مانند اخوان الصفا * (ص 82)، بنوصبّاح * (ص 59) و بنوموسی * (ص 441) را آورده و بسیاری از مراکز علمی را نیز ذکر کرده است (برای مثال بیمارستان جندیشاپور، ص 133).

قفطی گاه از اختلاف موجود در منابع به اشتباه افتاده است ، مثلاً فرغانی منجم را دو نفر محسوب کرده : احمدبن محمدبن کثیر فرغانی (ص 78) و محمدبن کثیر فرغانی (ص 286). همچنین ندانسته که «میلاوس » تصحیفی قدیمی از منلائوس منجم و هندسه دان است (ص 321) و شرح حال ثاون اسکندرانی را یک بار در حرف ثاء (ص 108) و بار دیگر در حرف فاء (ص 260) آورده و توجه نکرده که «فنون » تصحیف ثاون است .

محمد خطیبی زوزنی کمتر از یک سال پس از وفات قفطی (646)، تاریخ الحکماء را خلاصه کرده و المنتخبات الملتقطات من کتاب تاریخ الحکماء نامیده است . این کتاب به مختصر زوزنی مشهور شده است ، امروزه آن را به نام تاریخ الحکماء می شناسند (نالینو ، ص 57؛
صابونی ، ج 1، ص 101؛
قفطی ، ترجمة فارسی ، مقدمة دارائی ، ص بیست و چهار). از نویسندة مختصر اطلاع دیگری در دست نیست (نالینو، ص 58). به گفتة نالینو (ص 56) برخی منابع ، مختصر را بغلط به قفطی نسبت داده و برخی دیگر ذکری از مؤلف آن نکرده اند. مثلاً صابونی (همانجا) گفته است که زوزنی ضمن اختصار متن اصلی تاریخ الحکماء آن را کامل کرده است ، در حالی که وی هنگام اختصار اصلاحات لازم را به عمل نیاورده و قسمتهای بازمانده را چنانکه شایسته بوده ، پیوند نداده است و برخی عبارات معنای پریشان یافته است (نالینو، ص 59). اوگوست مولر مختصر را تصحیح کرده و کار ناتمام او را یولیوس لیپرت در 1903 در لایپزیگ چاپ کرده است . طبع بدون تحقیقی از همین چاپ در 1326 در مصر انتشار یافته است . دخویه و سوتر ملاحظاتی بر چاپ لایپزیگ نوشته اند (نالینو، ص 62ـ64).

مختصر تاریخ الحکماء ، در 1099، به فارسی ترجمه شده است . مترجم نام خود را ذکر نکرده (قفطی ، ترجمة فارسی ، مقدمة دارائی ، ص شصت ودو) و ازینرو برخی به اشتباه میرزامحمدابراهیم ، از مستوفیان شاه سلیمان صفوی ، را مترجم آن معرفی کرده اند (رجوع کنید به د. فارسی ، ذیل مادّه )؛
در حالی که مترجم در مقدمه می گوید که ترجمة آن را به امر میرزامحمدابراهیم آغاز کرده است (ص 4). در این ترجمه نام و شرح حال 410 حکیم آمده و مترجم کوشیده متن فارسی را با متن اصلی منطبق کند و در مقدمه (همانجا) اشاره کرده که نسخة در دسترس او اشتباهات بسیار داشته است . مترجم در چند مورد استنباط غلط یا مسامحه کرده که موجب مغایرت متن ترجمه با متن عربی شده است (برای مثال رجوع کنید به ص 75، 107 و نیز مقدمة دارائی ، ص شصت ودو ـ شصت وشش ).

جرجی زیدان (ج 3، ص 70) نام دیگر تاریخ الحکماء را روضة العلماء گزارش کرده است . همچنین آلدومییلی ، مستشرق ایتالیایی ، این کتاب را از منابع اساسی تاریخ علوم دوره اسلامی دانسته است (ص 373).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) د.فارسی ؛
(3) جرجی زیدان ، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة ، مصر 1911ـ1914؛
(4) عبدالوهاب صابونی ، عیون المؤلفات ، ج 1، چاپ محمود فاخوری ، حلب 1413/1992؛
(5) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(6) همان ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1347 ش ؛
(7) آلدومییلی ، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان ، ترجمة محمدرضا شجاع رضوی و اسداللّه علوی ، مشهد 1371 ش ؛
(8) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک : تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی ، روم 1911.

/ حسن سیدعرب /