responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3039

 

تاج نیشابوری ، حاج میرزامحسن معروف به حاجی تاج ، واعظ خوش آواز و ردیف دان دورة ناصری تا اواخر قاجار. وی در 1264، در نیشابور، به دنیا آمد. در پانزده سالگی همراه خانواده اش به نجف رفت و پس از فوت پدرش ، همراه مادرش به نیشابور برگشت . از آنجا به حج رفت و پس از بازگشت ، شش سال در مشهد اقامت گزید و همانجا ازدواج کرد (گلشن آزادی ، ص 172؛ ریاضی ، ص 300). وی در جوانی به تحصیل ادبیات فارسی و عربی پرداخت و حکمت و فلسفه را نیز از ملاهادی سبزواری (1212ـ 1289) فراگرفت . در تکیه دولت در حضور ناصرالدین شاه ، اشعاری خواند و شاه تحت تأثیر صدای خوش او قرار گرفت و به او لقب «تاج الواعظین » داد (ستایشگر، ج 3، ص 128). وی ظاهراً در 1313 از باکو به ترکیه سفر کرده است (گلشن آزادی ؛ ستایشگر، همانجاها). حاجی تاج در شهرهای مختلف وعظ می کرد و روضه می خواند و در ماه رمضان هرسال در مسجد آقاباباخان شیراز به منبر می رفت . عدة بسیاری به او ارادت داشتند، و این اقبال عمومی موجب حسادت افراد بانفوذ و مایة دردسر او شده بود (سپنتا، 1369ش ، ص 89). حاجی تاج در 1342/ 1303ش درگذشت .

سیدحبیب اللّه ستایشگر (متوفی 1358ش )، منبریِ خوش خوان ، گفته است که حاجی تاج مجلس وعظ خود را با بیت مشهور «ی'ا مَنْ هُوَ اخْتَف'ی لِفَرْطِ نُورهِ / الظاهرُ الباطنُ فی ظهوره » از «منظومة حکمت » ملاهادی سبزواری آغاز می کرد (ستایشگر، همانجا، نیز رجوع کنید به پانویس 2)، اما براساس صدای ضبط شدة حاجی تاج بر استوانة حافظ الاصوات (مونوگراف )، او مجلس وعظ را با آیه ای از قرآن مجید آغاز می کرد، سپس شعری را در یکی از گوشه های ردیف موسیقی می خواند. او با خرده تحریرهای مناسب بر مصوّتها و مکثهای حساب شده بین بعضی از بندهای سخن ، گاه کلام غیرمنظوم را نیز آهنگین ادا می کرد. لحن کلام او استوار و شمرده و بلیغ و تا حدی شبیه مرشدهای شاهنامه خوان سنّتی بوده است (سپنتا، 1369 ش ، ص 90). از اجراهای شورانگیز و قدرت صدا و موقع شناسی او و نیز از ارادت او به خاندان رسالت ، داستانهایی نقل شده است (رجوع کنید به ستایشگر، ج 3، ص 128ـ129). به نوشتة روح اللّه خالقی ، هنگامی که تاج نیشابوری از منبر پایین می آمد، بیشتر حاضران برمی خاستند تا خود را به مجلس بعدی او برسانند (خالقی ، بخش 1، ص 356). برخی

از منبریها نیز می کوشیدند تا نحوة خواندن او را سرمشق خود قرار دهند. بحرالعلوم ، واعظ مشهور دورة قاجار، در صفحه هایی که از صدای وی باقی مانده ، نحوة خواندن حاجی تاج را تقلید کرده است ؛ بر روی صفحه ای نوشته شده است : «مانند حاجی تاج خوانده ، بحرالعلوم اصفهانی » (سپنتا، 1366 ش ، ص 140).

در ردیفِ «مروی صلحی / منتظم الحکماء» گوشه ای به نام «گیلکی حاجی تاج » موجود است . همچنین علی تجویدی «مثنوی حاجی تاج » را در آواز «بیات اصفهان » ــ که استادش ، ابوالحسن صبا، از تاج نیشابوری شنیده بوده ــ روایت کرده است (تجویدی ، ص 129ـ130؛ ستایشگر، همانجا).

حاجی تاج مجموعه ای دارد به نام درة التاج و مرقاة المعراج که در 1324 به دستور حاج زین العابدین تقی اُف ، ثروتمند مشهور باکویی ، در تفلیس به چاپ رسیده است . این کتاب شامل قطعات نظم و نثر است : مراثی ، مواعظ ، خطبه های عربی ، مثنویهایی با اوزان متفاوت و بخشی حاوی ذکر و اوراد و طلسمات (گلشن آزادی ؛ ستایشگر، همانجاها).


منابع :
(1) علی تجویدی ، موسیقی ایرانی ، تهران 1370ش ؛
(2) روح اللّه خالقی ، سرگذشت موسیقی ایران ، بخش 1، تهران 1353ش ؛
(3) غلامرضا ریاضی ، دانشوران خراسان ، مشهد 1336ش ؛
(4) ساسان سپنتا، تاریخ تحوّل ضبط موسیقی در ایران ، اصفهان 1366ش ؛
(5) همو، چشم انداز موسیقی ایران ، اصفهان 1369ش ؛
(6) مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین ، ج 3: نام نامة موسیقی ایران زمین ، تهران 1376ش ؛
(7) علی اکبر گلشن آزادی ، صد سال شعر خراسان ، به کوشش احمد کمالپور، مشهد 1373 ش .

/ ساسان سپنتا /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3039
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست