تاج محل ، مجموعة آرامگاهی در هند. در قرن یازدهم به فرمان شاه جهان (حک : 1037ـ1067)، پنجمین پادشاه گورکانی هند، آرامگاهی برای همسرش ارجمندبانو (ممتازمحل ) در شهر آگره / اگرا ساخته شد. ممتاز محل ، نوة پسری غیاث بیک اعتمادالدولة تهرانی بود. اعتمادالدوله در 984 از قزوین به هند رفت و پس از چندی دیوان سالار دربار اکبر (حک : 963ـ1014) شد (خافی خان نظام الملکی ، ج 1، ص 263؛ اورنگ آبادی ، ج 1، ص 128ـ 129). ممتازمحل در 1021 با شاهزاده خرّم (شاه جهان ) ازدواج کرد. شاه جهان به سبب علاقة بسیار به ممتاز محل ، مُهر سلطنتی را به وی سپرده بود و اختیارات مالی گسترده ای به او تفویض می کرد (لاهوری ، ج 1، حصة 1، ص 96ـ 97، 148، 180) و حتی در سفرهای جنگی او را همراه خود می برد. در یکی از همین سفرها به برهانپور * ، ممتازمحل پس از زادن چهاردهمین فرزند در ذیقعدة 1040 درگذشت و جسدش را موقتاً در همانجا به خاک سپردند (همان ، ج 1، حصة 1، ص 385ـ 386، 393). شش ماه بعد، پس از انتقال جنازه به اکبرآباد، آن را در پانزدهم جمادی الا´خرة 1041 در محلی واقع در جنوب آگره در ساحل رود جُمنا/ جَمُنا دفن و بنای تاج محل را شروع کردند (همان ، ج 1، حصة 1، ص 402ـ 403). شاه جهان به سبب علاقه به ممتازمحل و نیز وصیت خود او، بر آن شد تا زیباترین مقبره را برای او بسازد (رجوع کنید به همان ، ج 1، حصة 1، ص 388؛ غروی ، ص 36).

تاریخچة بنای تاج محل و ویژگیهای آن را دو تن از مورخان دربار شاه جهان ، محمدصالح کَنبو (متوفی قرن یازدهم ) در عمل صالح یا شاه جهان نامه و ملاعبدالحمید لاهوری (متوفی قرن یازدهم ) در بادشاه نامه ، با ذکر جزئیات گزارش کرده اند؛ ولی دربارة معمار یا معماران تاج محل چیزی نگفته اند و صرفاً از متولیان بنا، مکرمت خان و میرعبدالکریم ، نام برده اند (لاهوری ، ج 2، ص 330). در نسخه ای خطی محفوظ در موزة بریتانیا که قدمت آن از ربع قرن چهاردهم / بیستم فراتر نمی رود، فردی به نام عیسی معمار تاج محل ذکر گردیده و ادعا شده است که وی شاگرد سنان پاشا، معمار بزرگ ترک ، بوده که به دعوت بابر (حک : 899 ـ937)، مؤسس سلسلة تیموری هند، به هند رفته بوده است ؛ در حالی که تاج محل یکصد سال پس از سفر عیسی به هند ساخته شده است (چغتائی ، ص 50). در نسخة خطی دیگری ، از کسانی چون استاد عیسی شیرازی به عنوان نقشه نویس (طراح )، امانت خان شیرازی به عنوان طُغرانویس (کتیبه نویس ) و محمد حنیف قندهاری به عنوان امیرعمارت (ناظر) نام برده شده است (چغتائی ، همانجا؛ غروی ، ص 38، پانویس 16). نات (ص 55، 89) نیز نام سازندة گنبد (اسماعیل خان ) و برخی پرچین کاران هندی را ذکر کرده است . کنبو در یکی از کتابهایش (احتمالاً بهار سخن ، نسخة خطی موزة بریتانیا) به نام دو تن از معماران ، استاد حمید و استاد احمد لاهوری که به فرمان شاه جهان به ساختن لال قلعه و مسجد جامع دهلی پرداختند، اشاره کرده است (رجوع کنید به چغتائی ، ص 50 ـ51، و پانویس 87؛ کنبو، ج 1، ص 6). از سوی دیگر معماری لاهوری به نام لطف اللّه بن احمد که ظاهراً پسر همین استاد احمد بوده ، در اشعاری ساخت این دو بنا و نیز تاج محل را به پدرش نسبت داده است . اگر ادعای او را درست بدانیم ، می توانیم بنای تاج محل را به احمد لاهوری نسبت دهیم (چغتائی ، ص 50؛ گوئتس ، ص 196؛ سلطان زاده ، ص 120ـ 121). برخی نیز با استناد به اینکه شاه جهان در جوانی طرح چند بنای بزرگ را ریخته بوده است ، او را معمار مجموعة تاج محل پنداشته اند (چغتائی ، ص 51)؛ اما اگر چنین بود، نویسندگان شاه جهان نامه و بادشاه نامه که طراحی شاه جهان را برای چند ساختمان کم اهمیت بتفصیل نقل کرده اند، از ذکر نام او برای معماری این شاهکار هنری چشم پوشی نمی کردند.

براساس کتیبة داخل عمارت آرامگاه و کتیبة ورودیِ نمای غربی آن ، بنای آرامگاه در 1048 به اتمام رسیده ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه )، اما تکمیل بناهای وابسته به آن ، به نوشتة لاهوری (همانجا)، تا 1052 به طول انجامیده است . براساس کتیبة دروازة اصلی ، تکمیل تزیینات بنا دست کم تا 1057 ادامه داشته است ( د. اسلام ، همانجا). از 1041 تا چهارده سال ، هرساله شاه جهان در تاج محل مراسم عُرس بجا می آورد (لاهوری ، ج 1، حصة 1، ص 429، 487) که شامل آیینهایی جهت استغفار برای متوفی بود. در دوازدهمین عرس که در هفدهم ذیقعدة 1052 برگزار شد، رسماً پایان کار تاج محل اعلام گردید ( د.اسلام ، همانجا). پس از مرگ شاه جهان در 1067، جسدش را در کنار قبر همسرش به خاک سپردند (غروی ، ص 37).

تاج محل در انتهای محدوده ای مستطیل شکل و دیوارکشی شده بر ساحل رود جمنا (پاپادوپولو ، ص 93)، در وسط یک «چَبوتَرة » (سکو یا صفه ) مربع شکل به ارتفاع هفت متر ــ که نماها و سطح آن از مرمر سفید است ــ بنا شده است . ضلعهای این سکو که هر کدام 16ر95 متر است ، با ردیفی از طاقنماها تزیین شده است (کنبو، ج 2، ص 316؛ پاپادوپولو، ص 95؛ پترسن ، ذیل مادّه ). سکو در وسط سکویی مستطیل شکل قرار دارد. سکوی مستطیل ــ که طول شمالی آن ساحل رود جمناست ــ با سنگهای سرخِ منبت کاری و پرچین کاری * شده مفروش است (کنبو، همانجا). در هر یک از چهارگوشة سکوی مربع ، مناره ای به ارتفاع 42 متر بر پایه ای هشت ضلعی به چشم می خورد که سه شَرَفه (کنگره ) آنها را به سه بخش نسبتاً مساوی تقسیم کرده است . بالای این مناره ها با چارطاقیهایی پوشیده شده است (پترسن ، همانجا؛ رجوع کنید به تصویر 1).

طرح مربع شکل آرامگاه به دلیل گوشه های پَخ دار آن به صورت یک هشت ضلعی نامنتظم ، معروف به «مثمّنِ بغدادی » درآمده است (پترسن ، ص 274؛ کُخ ، ص 100؛ نیز رجوع کنید به مثمّن * ). در هریک از چهار جهت اصلی بنا یک ایوان یا پیش طاق * بزرگ به ارتفاع 24ر32 متر به چشم می خورد (پاپادوپولو، همانجا). «پشتْ بغل »های قوسهای هر ایوان با نقشهای گل و گیاه بر زمینة مرمرین پرچین کاری شده است . بر پیشانی و دو سوی پیش طاقها آیات سورة ی'س ´ به خط ثلث نوشته و قاب بندی شده است . تکرار این تزیینات بر پیرامون سردر ورودی که در نیمة پایین هر پیش طاق تعبیه شده ، بر زیبایی و تناسب بنا افزوده است (بورکهارت ، تصویر 167). مُقَرْنَسهای مرمرین پیش طاقها، از چشم نوازترین تزیینات بنا به شمار می آید (همان ، ص 184ـ185). فاصلة میان هر پیش طاق با پیش طاقهای نماهای دیگر بنا، با شش پیش طاق کوچکتر در دو طبقه پر شده است که شمار مجموع آنها به 24 می رسد. تزیینات پیرامونی این پیش طاقها مشابه تزیینات چهار پیش طاق بزرگ است . در دو سوی ایوانهای اصلی و نیز در همة زاویه های بنا، مجموعاً شانزده منارگونة باریک و توپر دیده می شود که نوک آنها شبیه غنچة نیلوفر آبی است (سلطان زاده ،ص 91؛ نات ، ص 52). بر بالای قسمت مرکزی بنا، گنبد پیازی شکل بزرگی هست که ارتفاع آن از سطح زمین 10ر74 متر و از سطح سکوی مربع 10ر67 متر است . این گنبد دو پوسته ، ساقه ای به ارتفاع پانزده متر دارد (پاپادوپولو، همانجا؛ پترسن ، ص 276). شکل پیازی و دو پوستگی این گنبد، تلفیق معماری ایرانی و هندی را نشان می دهد، ولی میل هلالی شکل نوک این گنبد و بقیة گنبدهای بنا یادآور سبک گنبدهای عثمانی است (چغتائی ، ص 55؛ پترسن ، ص 275). در چهار جانب گنبد بر روی بام ، چارطاقیهای کوچکی با گنبدهای کلاه فرنگی ساخته شده که یادآور چهار گنبد کوچک در پیرامون مقبرة امیراسماعیل سامانی (متوفی 295) در بخاراست (سلطان زاده ، ص 90؛ نیز رجوع کنید به بخارا * ).

نقشة درونی ساختمان مرکّب از پنج فضای هشت ضلعی منتظم ، یکی در مرکز و بقیه در چهارگوشه ، است (رجوع کنید به تصویر 2). هر یک از چهار فضای گوشه ای که در دو طبقه ساخته شده است ، با غلام گردشها (دالانها)یی به دو اتاق مربع نشیمن دو سوی خود و نیز به فضای هشت ضلعی مرکزی راه دارد. فضای مرکزی با هشت نشیمن طاقدار در دو طبقه ، مجموعاً شانزده نشیمن ، احاطه شده است (کنبو؛ بورکهارت ، همانجاها). سرداب واقع در زیر فضای مرکزی و همسطح با زمین باغ ، مدفن ممتازمحل و شاه جهان است (پترسن ، ص 276). در وسط فضای مرکزی دو سنگ بزرگ مرمرین و خاتم کاری شده به صورت سنگ قبر نهاده اند که گرداگرد آنها را دیواره ای هشت ضلعی به ارتفاع دو متر با مرمر مشبک بسیار زیبا احاطه کرده است . این محوطه دو ورودی با طاقهای قوسی دارد (رجوع کنید به تصویر 2 و 3). در سالهای اولیة ساخت بنا، بر جای دیوارة مرمرین دیواره ای از طلای میناکاری ساخته بودند که به دستور شاه جهان به شکل فعلی تغییر یافت (لاهوری ، ج 2، ص 326).

تمام کف و دیوارهای داخل بنا از مرمر ساخته شده و اِزاره ها با مرمرهای بسیار زیبا و آراسته به نقشهای برجستة گل وگیاه پوشیده شده است (غروی ، ص 40؛ نیز رجوع کنید به تصویر 4). هنرمندان تاج محل ، حواشی بین ازاره های فضای مرکزی ، اتاقهای مثمن ، گوشه ها، غلام گردشهای اطراف و مدخلهای اصلی را بدقت ترصیع کرده اند (نات ، ص 70). به عقیدة بعضی محققان ، تأثیر معماری اروپا بر تاج محل تنها به برخی از تزیینات ، مانند خاتم کاری نفیسِ مرمرها و گلها و گلدانهای برجستة ازاره های بنا، محدود می شود (کخ ، ص 101).

در دو سوی عمارت مزار، بر کناره های غربی و شرقی سکوی مستطیل ، دو ساختمان کاملاً همانند و متقارن ، یکی مسجد و دیگری مهمانخانه ، با سنگ قرمز ساخته اند. هریک از این دو بنا، سه گنبد با پوشش مرمر سفید دارند. گنبد مرکزی که در میان دو گنبد کوچکتر واقع شده ، بمراتب از گنبد مرکزی عمارت مزار کوچکتر است . مسجد که در غرب مزار واقع است ، برخلاف مهمانخانه ، محراب دارد و در کف آن با سنگهای سرخ پرچین کاری ، جای نماز معیّن شده است (لاهوری ، ج 2، ص 326ـ 327). در چهارگوشة هریک از این دو ساختمان ، چهار برج با کلاه فرنگی به چشم می خورد. هر یک از این دو ساختمان از دو سو با دیواره هایی کم ارتفاع به برجهای کوتاه دو جانب خود، که در گوشه های سکوی مستطیل قرار دارند، متصل شده اند (رجوع کنید به تصویر 5).

نمای جنوبی مزار مشرف بر فضای باغی (61ر305* 11ر580 متر) است (پاپادوپولو، همانجا) که از شیوة چهارباغهای ایرانی تأثیر پذیرفته است (سلطان زاده ، ص 92)؛ بدین ترتیب که دو خیابان متقاطع اصلی ، باغ را به چهار قسمت مربع تقسیم می کند و هریک از این چهار قسمت سه بار به چهار قسمت کوچکتر تقسیم می شود. در محل تقاطع دو خیابان اصلی ، حوضی مربع با پنج فواره بر روی سکویی ساخته اند. طول دو خیابان اصلی باغ به هفت بخش تقسیم شده است ، بدین ترتیب که درست در وسط هر خیابان آبنمایی ساخته و در دو سوی آن پیاده رو سنگفرش باریکی کشیده اند. در دو جانب این پیاده روها دو باغچه طویل چمن کاری شده (خیابان ) وجود دارد که پهنای هریک به اندازة پهنای آبنما است و یک ردیف کاج در آنها کاشته اند. در دو سوی این دو خیابان نیز دو معبر سنگفرش عریضتر کشیده اند (بورکهارت ، تصویر 166). در دو گوشة جبهة جنوبی باغ دو برج هشت گوش ، متقارن با دو برج گوشه های شمالی ، برآورده اند. وجود دو برج قرینة دیگر با کلاه فرنگی در وسط دیوار باغ ، واقع در دو سوی خیابان اصلیِ شرقی ـ غربی ، ضمن حفظ تقارن (رجوع کنید به ادامة مقاله )، باعث استحکام دیوار باغ شده است . در امتداد ضلع جنوبی باغ ، عرصه ای مستطیل شکل به نام «جلوخانه » واقع شده است که از طریق دروازه ای باشکوه به باغ راه می یابد. در هریک از دو جبهة شمالی و جنوبی دروازه ، پیش طاق بزرگی هست که بر بالای پیشانی هریک از آنها از دو سو دو منارگونة باریک برآورده اند. در این پیش طاقها علاوه بر مقرنسهای زیبا، دو طبقه طاقنما ــ شامل سه طاقنما در طبقة اول و هفت طاقنمای کوچکتر بر بالای آنها ــ تعبیه شده است . تزیینات پشت بغلها و کتیبه های پیرامون آنها مشابه تزیینات پیش طاقهای مزار تاج محل است . بر بالای پیشانی این پیش طاقها ردیفی از طاقهای قوسی با یازده «چوکهند» (گنبدگونة کوچک مرمرین ) به چشم می خورد. پیش طاقهای ضلعهای شرقی و غربی دروازه فاقد این تزیینات است . در هر دو سوی پیش طاقهای اصلی دو ایوان کوچک در دو طبقه دیده می شود (رجوع کنید به تصویر 5؛ لاهوری ، ج 2، ص 328). بخش اعظمی از بناهای عرصة جلوخانه امروزه از میان رفته است . به نوشتة کنبو اندازة فضای جلوخانه 150*204 ذراع و اندازة چبوترة واقع در میان آن 34*80 ذراع بود. در اضلاع چهارگانة جلوخانه 128 حجره ساخته بودند. در دو جانب جلوخانه و پیوسته به دیوار باغ دو «خواص پوره » (اقامتگاه خادمان مجموعه ) مشتمل بر 32 حجره ساخته شده بود (ج 2، ص 319) و در جبهة شرقی و غربی فضای جلوخانه دو بازار وجود داشت که حجره های آنها را از خشت و آهک و ایوانهایشان را از سنگ سرخ ساخته بودند (لاهوری ، ج 2، ص 329).

در جبهة جنوبی میدان جلوخانه فضایی مستطیل شکل ساخته بودند که طول آن اندکی بیشتر از طول باغ بود. این قسمت نیز تقریباً از میان رفته و بخشهای برجا ماندة آن حفظ و مرمّت شده است . این فضا از چارسو بازار یا دو راسته بازار متقاطع تشکیل می شده و در امتداد هریک از چهار راسته بازار چهار دروازة ورودی وجود داشت . در چهار کنج این فضا، چهار کاروانسرا ساخته بودند، دو سرای متصل به فضای جلوخانه به پادشاه تعلق داشت و طرح معماری آن هندسی و منظمتر از دو سرای دیگر بود که به بازرگانان تعلق داشت . هریک از سراهای پادشاهی از 136 حجره با ایوان و حیاطی به شکل مثمن بغدادی تشکیل شده بود. ورودی هریک از این چهار سرا، در گوشه ای که به چهار سوق متصل بود، قرار داشت (لاهوری ، همانجا).

در نخستین سالهای اتمام بنای تاج محل ، مناطق اطراف به صورت شهری بزرگ و منظم به نام ممتازآباد درآمد که اکنون به تجانجی مشهور است . درآمد بازارها و کاروانسراها به انضمام درآمد سی روستا در حومة آگره ، به فرمان شاه جهان برای نگهداری و تعمیر مقبره وقف شده است (همان ، ج 2، ص 329ـ 330؛ کخ ، ص 99).

در تاج محل چند اصل مهم معماری ، از جمله اصل سلسله مراتب و اصل تقارن و اصل مرکزیت ، جلوه ای ویژه دارد. رعایت اصل سلسله مراتب معنایی نمادین به مجموعه بخشیده است ؛ ترتیب قرار گرفتن عرصة تجاری (چهارسو بازار)، فضای رابط (میدان جلوخانه )، فضای آرمانی و بهشت گونه (باغ ) و عرصة غایی (مزار)، زایران تاج محل را از دنیویترین نماد (بازار) به اخرویترین نماد (مزار) هدایت می کند. توجه معمار یا معماران به این اصل موجب شده است عمارت مزار را ــ که مرتبتی عالی و ویژه دارد ــ بر وسط دو سکوی بلند و با رنگی متمایز از رنگ سکوی زیرین بسازند و گنبد مرکزی را بلندتر از همة گنبدها و مناره های پیرامونی برآورند (سلطان زاده ، ص 98ـ100). نمای بنای فرعی تاج محل که با سنگ قرمز ساخته شده است ، در کنار رنگ سفید گنبدهای مرمرین آنها بوضوح بر اصل سلسله مراتب تأکید می کند ( د.اسلام ، همانجا).

اصل تقارن به طرزی شکوهمند و ستایش انگیز در تاج محل رعایت شده است . این مجموعه یک محور تقارن طولی دارد که مستقیماً از میان هر چهار عرصه می گذرد و تمام بخشهای مجموعه آیینه وار در دو سوی آن واقع شده اند. علاوه بر این هر کدام از عرصه های چهارگانة مجموعه دو محور تقارن به شکل + دارند. جلوة کامل کاربرد محورهای تقارن را می توان در عرصة باغ مشاهده کرد. عمارت مزار نیز دو محور تقارن به شکل + و دو محور تقارن به شکل * دارد که متحدالمرکزند. اصرار طراحان بر رعایت اصل تقارن به حدی بوده است که برای ایجاد مسجد و مهمانخانه ــ که کاربرد متفاوت دارند ــ در دو سوی مزار، از نقشه ای کاملاً یکسان استفاده کرده اند (سلطان زاده ، ص 101ـ103؛ کخ ، ص 99ـ100).

به اصل مرکزیت نیز در معماری تاج محل کاملاً توجه شده است ؛ چنانکه همة عرصه ها یک مرکزِ تقریباً مستقل و مختص به خود دارند. به اقتضای اصل مرکزیت ، اصلیترین بخش این مجموعه ، یعنی عمارت مزار، باید در مرکز و نه در امتداد ضلع شمالی مجموعه قرار می گرفت ؛ با اینهمه ، قرار گرفتن این بنا در مرکز سکوی دوم و مناره های چهارگوشة آن موجب تأکید بر مرکزیت عمارت شده است (سلطان زاده ، ص 103ـ106؛ پترسن ، ص 275؛ نیز رجوع کنید به کخ ، ص 99).

تاج محل مقبره ای مقدّس به شمار نمی رود، اما وجود برخی علایم و نمادهای مورد تقدیس در باورهای سنّتی و معتقدات مذهبی در طراحی و ساختمان تاج محل ، سبب شده است که بسیاری از محققان از برخی جنبه های آن تفاسیر تقدیس گرایانه بکنند: با عنایت به کتیبه های قرآنی ، که عمدتاً دربارة بهشت و قیامت است ، باغ و درختان آن را تمثیل جاودانگی و حیات دانسته و با الگویی ملکوتی (بهشت ) انطباق داده اند (کین ، ص 290)؛ دروازة اصلی مجموعه را نماد مدخلی دانسته اند که پیامبر اکرم در معراج از طریق آن وارد بهشت شد؛ حوض مرمرین مرتفع وسط باغ را نماد حوض کوثر و چهار نهر چهار سوی آن را نماد چهار نهر جاری در بهشت شمرده اند؛ عمارت مزار را با گنبدهای پیازی اش نماد عرش دانسته اند که خداوند در روز رستاخیز بر آن به داوری می نشیند و چهار منارة اطراف آن نیز، بر اساس کیهان شناسی عامیانة قرون وسطا، چهار رکن عرش قلمداد شده است (ریچاردز، ص 124). بهره گیری از عناصر چهار بخشی را نیز نمی توان در این مجموعه نادیده گرفت ؛ تشکیل مجموعه از چهار قسمت اصلی ، چهار منار اطراف مزار، چهار منار پیرامون مسجد و مهمانخانه ، چهار گنبدِ اطراف گنبد اصلی ، چهار ایوان اصلی ، نمونه های بارز این کاربردند. همچنین

تشکیل بناهای اصلی داخل مزار از هشت ضلعیها را می توان نمادی از درهای هشت گانة بهشت دانست (سلطان زاده ، ص 117؛ قس پترسن ، ص 276). عرض چهل ذراعی هر یک از چهار خیابان اصلیِ باغ (لاهوری ، ج 2، ص 327) می تواند یادآور عدد مقدّس چهل باشد (سلطان زاده ، ص 92). پاپادوپولو نیز با محاسباتی هندسی و تفاسیری خاص ، مزار تاج محل را نماد آتش پنداشته است که نزد هندوان و برخی مذاهب محترم است (ص 95ـ96).

بنای تاج محل اوج معماری دورة شاه جهان و در واقع اوج معماری آرامگاهی گورکانیان هند است (کخ ، ص 98). معماری گورکانی هند خود از ترکیب عناصری ناهمگن از معماری ماوراءالنهر، تیموری ، هند، ایرانی و حتی اروپایی تکوین یافته است (همان ، ص 14)؛ با اینهمه نقش عنصر ایرانی در این مجموعه بسیار برجسته تر می نماید تا آنجا که برخی مدعی شده اند این مجموعه که مظهر تمدن مغولی هند و معروفترین بنای سبک مغولی شمرده شده است ، دارای اختصاصات بناهای سبک مغولی نیست و باید آن را معرف سبک معماری ایرانیِ هند خواند (گوئتس ، ص 196؛ غروی ، ص 37).

تزیینات تاج محل ، بویژه نشاندن سنگهایی چون یشم و عقیق و یاقوت و زمرد بر مرمر سفید (پرچین کاری )، مخصوصاً در پیرامون پیش طاقها، پیش از آمدن مسلمانان به هند سابقه نداشته است و مسلمانان هند آن را در مسجد جامع احمدآباد (تاریخ بنا: 813) و سپس در شهر ماندو در آرامگاه هوشنگ غوری (تاریخ بنا: 839) به کار بسته اند (چغتائی ، ص 55 ـ56).

برخی معتقدند پرچین کاری در هنر ایتالیا ریشه دارد. این نظر در صورتی قابل اعتناست که ادعای مانریک ، کشیش و جهانگرد پرتغالی ، را بپذیریم و جرونیمو ورونئو ، زرگر ایتالیایی ، را در شمار دست اندرکاران ساخت تاج محل بیاوریم (همان ، ص 48؛ کخ ، ص 101)؛ با اینهمه صبغة شرقی پرچین کاری تاج محل و شباهت کامل آن با نقش ونگارهای اسلیمی ، این احتمال را منتفی می سازد (چغتائی ، ص 56). به تصریح برخی صاحب نظران ، تاج محل صرف نظر از پاره ای اختصاصات هندی ، تقلیدی کامل از سبک معماری صفوی است (گوئتس ، همانجا). به گفتة بورکهارت (ص 184) از آنجا که الگوی اولیة تاج محل ، آرامگاه هشت گوشة همایون در دهلی و مقبرة امیرتیمور در سمرقند بوده است ــ که در هر دوی آنها تأثیر معماریِ ایرانی کاملاً مشهود است ــ می توان تاج محل را حاصل ترکیب معماری ایرانی با میراث معماری هندی دانست (نیز رجوع کنید به پترسن ، ص 275).

بنای تاج محل خیلی زود در هند مورد توجه و تقلید قرار گرفت . مقبرة بی بی رابعة دورانی (همسر اورنگ زیب ) در اورنگ آباد دکن (تاریخ بنا: 1089؛ گوئتس ، همانجا؛ کخ ، ص 30، تصویر 18)، بنای تاج در حسین آباد لکهنو (گوئتس ، ص 197) و مزار صفدر جنگ در دهلی (تاریخ بنا: 1167؛ کخ ، ص 31، تصویر 21) از جمله آثاری هستند که به تقلید از تاج محل ساخته شده اند، اما هیچکدام نتوانستند با آن برابری کنند (گوئتس ، همانجا).

از تغییرات احتمالی در تاج محل ، پس از دفن شاه جهان در آن تا یکی دو قرن اخیر، اطلاع چندانی در دست نیست . مقایسة گزارشهای لاهوری (ج 2، ص 328) و کنبو (ج 2، ص 319) با وضع کنونی تاج محل ، از برخی تغییرات حکایت می کند، چنانکه در گزارشهای این دو مورخ ، از هفت چوکهند یاد شده است ، اما امروزه یازده چوکهند وجود دارد. در قرن سیزدهم / نوزدهم لرد کرزن ، نایب السلطنة هند، به ارزش تاج محل پی برد و با تصویب قانون ، دولت هند را به حفظ و مرمت آن موظف ساخت (غروی ، ص 40). در آغاز قرن چهاردهم / بیستم مؤسسة باستان شناسی هند به حفظ و تعمیر آن اهتمام ورزید. در 1375ش / 1996 سازمان «دیده بان بناهای یادمانی جهان » ، تاج محل را در فهرست یکصد بنای تاریخی جهان که در معرض خطرند، قرار داد ( د.اسلام ، همانجا).

---

منابع :
(1) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثرالامراء ، کلکته 1888ـ1891؛
(2) تیتوس بورکهارت ، هنر اسلامی : زبان و بیان ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1365 ش ؛
(3) آلکساندر پاپادوپولو، معماری اسلامی ، ترجمة حشمت جزنی ، تهران 1368 ش ؛
(4) محمدعبداللّه چغتائی ، «تاج محّل »، هنرومردم ، ترجمة مسعود رجب نیا، ش 127 (اردیبهشت 1352)؛
(5) محمدهاشم خافی خان نظام الملکی ، منتخب اللباب ، ج 1، چاپ کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته 1869؛
(6) حسین سلطان زاده ، تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل : آرامگاه بانوی ایرانی تبار ، تهران 1378 ش ؛
(7) مهدی غروی ، «تاج محل »، هنرومردم ، دورة جدید، ش 81 (تیر 1341)؛
(8) اباکخ ، معماری هند در دورة گورکانیان ، ترجمة حسین سلطان زاده ، تهران 1373 ش ؛
(9) محمدصالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور 1967ـ1972؛
(10) هرمان گوئتس ، «ایران و هندوستان پس از فتوحات محمود»، در میراث ایران ، زیرنظر ا. ج . آربری ، ترجمة احمد بیرشک ... ( و دیگران ) ، تهران 1336 ش ؛
(11) عبدالحمید لاهوری ، بادشاهنامه ، چاپ کبیرالدین احمد و عبدالرحیم متعلقین ، کلکته 1867ـ 1868؛


(12) EI 2 , s.v. "Ta ¦dj Mahall" (by Ebba Koch);
(13) Carolyn Kane, "[Review of] Taj Mahal: the illumined tomb". in Journal of the American Oriental Society , vol 114,no. 2 (April-June 1994);
(14) R. Nath, The Immortal Taj Mahal: The evolution of the tomb in Mughal architecture , Bombay 1972;
(15) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996;
(16) John F. Richards, The New Cambridge history of India: the Mughal Empire , Cambridge 1996.

/ قنبرعلی رودگر /