responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3027

 

تاج الملک ابوالغنائم مرزبان بن خسرو فیروز ، از رجال و وزرای ملکشاه سلجوقی (حک : 465ـ 485). تاریخ دقیق تولد وی معلوم نیست ؛ به گفتة ابن اثیر (ج 10، ص 216) وی هنگام مرگ 47سال داشته ، ازینرو احتمالاً در حدود 438 به دنیا آمده است . او از وزیرزادگان فارس و مدتی خزانه دار و جمعدار اموال ساوْتَکین ، از امرای متنفذ دورة سلجوقی ، بود. ساوتکین به دلیل شایستگی تاج الملک ، او را به ملکشاه سلجوقی معرفی کرد و ملکشاه سرپرستی فرزندان خود را به وی سپرد. تاج الملک سپس خزانه دار سلطان شد و امور حرم شاهی و قصرهای سلطنتی را نیز به عهده گرفت و علاوه بر آن ، رسیدگی به وضع لشکریان برخی ولایات و سرانجام ریاست دیوان طغرا و انشا نیز به او سپرده شد (بنداری ، ص 70ـ71؛ حسینی ، ص 67). وی ، به سبب نفوذش بر سلطان ، در صدد تغییر اوضاع کشور برآمد و نظم و ترتیبی را که نظام الملک طوسی ، وزیر ملکشاه سلجوقی ، بنا نهاده بود، بر هم زد. تاج الملک در عین نزدیک شدن به ملکشاه ، به خواجه نظام الملک نیز تقرب می جست و به وی احترام می گذاشت (بنداری ، ص 71)، اما در واقع در اندیشة تضعیف قدرت وی بود؛ از جمله او را متهم کرد که سالانه سیصد هزار دینار برای مخارج فقها و صوفیان و قاریان می پردازد (حسینی ، همانجا). بتدریج ملکشاه نسبت به خواجه نظام الملک بدگمان شد تا آنجا که به توسط تاج الملک به او نامه فرستاد و او را به عزل از مقام وزارت ، به دلیل تسلط وی بر امور کشور و تقسیم شهرها بین فرزندانش ، تهدید کرد (حسینی ، ص 69؛ ابن اثیر، ج 10، ص 205؛ بنداری ، ص 72). پس از کشته شدن خواجه نظام الملک به امر حسن صباح و با صلاحدید تاج الملک در دهم رمضان 485 به دست یکی از اسماعیلیان ، تاج الملک به وزارت رسید (ابن جوزی ، ج 16، ص 305؛ ابن اثیر، ج 10، ص 204، 210؛ بنداری ، همانجا؛ حسینی ، ص 67؛ خواندمیر، ص 166)، ولی با مرگ ملکشاه در شانزدهم شوال همان سال ، وزارت کوتاه مدت وی نیز به پایان رسید (ابن اثیر، ج 10، ص 210؛ بنداری ، همانجا؛ ابن خلّکان ، ج 5، ص 288). ترکان خاتون * ، همسر ملکشاه ، و تاج الملک ــ که رئیس دیوان وی بود ــ محمود، پسر خردسال ترکان خاتون ، را در اصفهان بر تخت نشاندند و به خزانة شهر دست یافتند و برای جلب حمایت امرا، مخفیانه مبالغی صرف کردند (ابن اثیر، ج 10، ص 211؛ ظهیری نیشابوری ، ص 34؛ بنداری ، ص 93). در جنگ نیروهای ترکان خاتون و سپاهیان برکیارق * پسر دیگر ملکشاه ، در نزدیکی بروجرد، نیروهای ترکان خاتون شکست خوردند و تاج الملک به اسارت درآمد. برکیارق ــ که از کاردانی تاج الملک آگاه بود ــ می خواست وزارت را به او بسپارد. تاج الملک نیز با پرداخت یکصد هزار دینار خواست برخی از بزرگان نظامیه (طرفداران نظام الملک طوسی ) را از انتقام جویی منصرف کند، اما این بخشش در همة آنان کارگر نیفتاد و تاج الملک در ذیحجة 485 به طرز فجیعی کشته شد (ابن جوزی ، ج 16، ص 314؛ قس ابن اثیر، ج 10، ص 216).

به گفتة بنداری اصفهانی ، تاج الملک «مردی خوش لهجه و زبان آور و ثروتمند بود» (ص 70). در بیشتر منابع ، خردمندی و تدبیر و قابلیتهای او ستوده شده است (رجوع کنید به ظهیری نیشابوری ، ص 32ـ33؛
ابن اثیر، همانجا؛
راوندی ، ص 133). وی برای شیخ ابواسحاق شیرازی (مدرس مدرسة نظامیة بغداد) مرقدی بنا کرد و در جوار آن مدرسه ای به نام تاجیه * ساخت (ابن جوزی ، ج 16، ص 313؛
ابن اثیر، همانجا؛
بنداری ، ص 256؛
خواندمیر، ص 168).


منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/ 1979ـ1982؛
(2) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(3) ابن خلّکان ؛
(4) فتح بن علی بنداری ، تاریخ سلسلة سلجوقی ، زبدة النصرة و نخبة العصرة ، ترجمه محمدحسین جلیلی ، تهران 1356ش ؛
(5) علی بن ناصر حسینی ، کتاب اخبار الدّولة السلجوقیّة ، چاپ محمد اقبال ، بیروت 1404/1984؛


(6) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستورالوزراء ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1317ش ؛
(7) محمدبن علی راوندی ، راحة الصّدور و آیة السّرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران 1364ش ؛
(8) ظهیرالدین ظهیری نیشابوری ، سلجوقنامه ، تهران 1332ش .

/ محمد زمانی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3027
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست