responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3003

 

تات ، اصطلاحی که ترکان قدیم به بیگانگانِ مقیم سرزمینهای خود اطلاق می کرده اند. قدیمترین سندی که در آن واژة تات به کار رفته ، سنگنوشته های اورخون مغولستان است که از قرن دوم برجای مانده است . تات در این سنگنوشته ها ظاهراً به معنای «اَتْباع » و «رعایا» به کار رفته است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «تات .1» و «اورخون »). در دیوان لغات الترک ، که در قرن پنجم تألیف شده ، تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی ، فارسی ، فارسی زبان آریایی نژاد و کافر اویغوری آمده است (کاشغری ، ذیل «تات »، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس »، «سُملِم تَتْ»). چون اصطلاح «تَژِک » (تاجیک ) در عصر ایلک خانیان (قراخانیان ؛ همان ، ذیل «تَژِک ») و احتمالاً پیش از آن (بهار، ج 3، ص 50) به ایرانیان اطلاق می شده ، می توان پنداشت که لفظ تات علاوه بر اینکه به ایرانیان و مردم یکجانشین گفته می شده (بارتولد، 1358 ش ، ص 320)، عنوانی بوده که پیش از ایلک خانیان بر عناصر خارجی سرزمینهای ترکان (احتمالاً خارجیان یکجانشین ترکستان ، بعضی قبایل متمدن ترک ، اقوام مغلوب و ساکنان نواحی تحت تصرف ترکان ) اطلاق می گردیده است ( د. فارسی ، ذیل واژه ؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل «تات .1»). تات ، فرودست ، پست و رعیت نیز معنی شده است (رجوع کنید به «تاتار * »). این اصطلاح بعدها تحول معنایی پیدا کرده است ؛ با اینهمه ، ظاهراً تات در همة دوره ها بتدریج به مردم ایران اختصاص یافته است . بنابر منابع موجود، تحول معنایی تات از قرن نهم و دهم تا چهاردهم به این ترتیب بوده است : تازیک (رجوع کنید به فیضی سرهندی ، ذیل واژه )، رعایای ایرانی و گریزان از جنگ (دلاواله ، ص 50)، تاجیک یا مردم بومی ایران (کمپفر ، ص 880؛
سانسون ، ص 550)، فرقة تاجیک (استرآبادی ، ذیل واژه )، ساکنانِ مزارع و روستاها و شهرهای ایران (ژوبر ، ص 193)، کشاورزان و ایرانیان یکجانشین (اوبن ، ص 34، پانویس )، جماعتی از رعایا که ساکن شهر نیستند، خدمتگزار، مردم بیکاره و عاطل (قدری ، ذیل واژه ، به نقل از اللغات النوائـیّه و الاستشهادات الجغتائیه )، ساده دل و عوام الناس (همانجا)، دنباله روان از یک رهبر ( د. اسلام ، همانجا، به نقل از اللغات النوائـیّه ) و شخص دانشمند و اهل کتاب (دهخدا، ذیل واژه ).

ناحیة طاط ایلیِ شبه جزیرة کریمه و شهر معروف آن ، سُغداق ، پیش از قرن هشتم مسکن قومی ایرانی زبان بود که ظاهراً اعقاب آلانهای مهاجر بودند. اینان در میان خود به لهجة مخصوصی تکلم می کردند و حاکم آنان طاط آغاسی نام داشت . این قوم در نیمة قرن یازدهم ، پانزده هزار جنگجو داشت (رجوع کنید به هیئت ، ص 83؛
اولیا چلبی ، ج 7، ص 617، 656ـ657). تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (1762ـ1796) و در فاصلة 1189ـ1192/ 1775ـ 1778 به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی ) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می نامیدند ( د. اسلام ، همانجا). ترکان عثمانی ، جنگجویان غیرعرب و غیرترک خود را تات می خواندند. امرای بخارا در قرن سیزدهم ، اهالی خوارزم و خاندان حاکم خیوه را با وجود نسب ترکی آنان ، از سر دشمنی و برای تحقیر، تات می گفتند (هدایت ، 1356 ش ، ص 53؛
نیز رجوع کنید به سپهر، ج 3، ص 360). ترکمنهای آسیای مرکزی نیز عنوان تات را برای کشاورزان اسکان یافته ، از جمله ساکنان خیوه ، به کار می برده اند (بارتولد، 1376ش ، ص 107). تنها قرینه ای که می تواند از اطلاق نام تات بر مردم یا سرزمینی معیّن حکایت کند، گزارش جووانی > پیانو کارپینی < ، فرستادة پاپ اینوکنتیوس چهارم به دربار گیوک خان مغول در 642ـ 645، دربارة متصرفات مغولان است که نام تات را پس از نام ایران آورده است (ص 76). با اینحال ، ریشة واژة تات هنوز معلوم نشده است (بارتولد، 1358ش ، همانجا) و این احتمال که از نام تخار و شکل چینی شدة آن ، تاشی (محیط طباطبائی ، ص 348) گرفته شده باشد، از لحاظ علمی دقیق نیست .

اصطلاح تات در ادبیات مکتوب و بیشتر از آن در ادبیات شفاهی ترکی ، فراوان به کار رفته است (رجوع کنید به دده قورقود کیتابی ، ص 40؛
قدری ، همانجا). با اینکه استعمال این واژه در میان ترکان ساکن ایران رواج داشت (سومر، ص 9) و همسایگان فارسی زبان و یکجانشین آنان نیز با آن آشنا بودند، انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار اندک است . ظاهراً مولوی (رجوع کنید به ج 3، ص 65؛
دهخدا، همانجا) نخستین شاعر ایرانی است که تات (به معنای ایرانی ) را به کار برده است . به نوشتة بارتولد (1358ش ، همانجا)، ایرانیانِ محلیِ ترکستان هرگز خود را تات نمی خوانده اند. ظاهراً ایرانیان به سبب حساسیت نسبت به معنای تحقیرآمیز واژة تات ، آن را بندرت به کار می برده اند و ترجیح می داده اند که در برابر ترکان ، برای معرفی خود و دیگر فارسی زبانان واژة تازیک یا تاجیک را به کار ببرند که به گمان آنان حامل فضیلتهای اجتماعی آنان نسبت به ترکان بود (رجوع کنید به نصیری ، ص 4ـ6).

آنچه در صد سال اخیر سبب توجه پژوهشگران ایرانی به واژة تات شده ، وجود یک دسته گویشهای قدیمی ایرانی در نواحی مختلف نیمة غربی و شمالی ایران است که ترکان ایران و بومیان و فارسی زبانان همان نواحی به تأسی از ترکان ، آنها را تاتی نامیده اند (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

نخستین اشارات به زبان و مردم تات در ادبیات فارسی ، متعلق به نیمة قرن سیزدهم است . در 1257 عباسقلی باکیخانوف در کتاب گلستان ارم برای نخستین بار به «زبان تات ...که یکی از اصطلاحات فرس قدیم است » و مناطق تات نشین داغستان و شیروان و آذربایجان ــ که بنابر عقیدة رایج در آن زمان ، اصلشان از فارس بود ــ اشاره کرده است (ص 18ـ 19). پس از او رضاقلی خان هدایت (متوفی 1288)، در ذکر وقایع 1247 تا 1248، از اتفاق نظر «ترک و تاتِ» فارس بر ضد خاندان دیوانسالار نوری سخن گفته است (1339 ش ، ج 10، ص 73). سالها بعد هنگامی که کسروی در حدود 1320ش به تألیف رسالة آذری ، یا، زبان باستان آذربایگان پرداخت ، گزارشهایی به دست او رسید که حاوی اطلاعات مفیدی دربارة تاتها و زبان تاتی در نواحی آذربایجان بود (رجوع کنید به کسروی ، ص 357ـ366).

مردمی که امروزه تات نامیده می شوند، در نواری منقطع از کوهستان قفقاز تا کوههای خراسان پراکنده اند. شمار تاتهای قفقاز در قرن سیزدهم و پیش از آن بسیار بیشتر از امروز بود. به نوشتة باکیخانوف ، در ناحیة بزرگ باکو بجز شش روستای ترکمن نشین ، بقیه به زبان تاتی سخن می گفتند (ص 19). تاتهای قفقاز از سه گروه مسلمان و یهودی و مسیحی تشکیل شده اند. تاتهای مسلمان در طبرسران ، دربندِ داغستان ، قُبّه و شَماخی و شبه جزیرة آبشوران در جمهوری آذربایجان ساکن اند. تاتهای یهودی ــ که خود را یهودیهای کوهستانی می نامند ــ در باکو، قبّه و شماخی آذربایجان ، دربند و ماخاچ قلعه و بویناک / بویناقِ داغستان و گروزنی چِچِنِستان سکونت دارند. در جمهوری آذربایجان تا چند سال پیش ، چند روستای تات زبان مسیحی وجود داشت که در سرشماریها، اهالی آنها جزو ارامنه به شمار می آمدند. از جمعیت تاتهای قفقاز آمار دقیقی در دست نیست ، اما طبق آخرین سرشماریها، تاتهای مسلمان حدود پانزده هزار تن و تاتهای یهودی بیش از 000 ، 26 تن بوده اند. این آمار در سالهای اخیر کاملاً دگرگون شده است . از سابقة حضور تاتها در قفقاز اطلاع دقیقی در دست نیست ؛
بنابر عقیده ای رایج ، آنان خود را از اعقاب ایرانیانی می پندارند که در دورة ساسانیان به سرحدّات شمالی ایران فرستاده شده بوده اند (اورانسکی ، ص 315ـ317، 331؛
آکینر، ص 292ـ296؛
برجیان ، ص 222، 227؛
نیز رجوع کنید به حمزه توف ، ص 245).

در ایران پراکندگی تاتها دامنة بیشتری دارد. تا قرن گذشته ، مردمی که در سرزمینهای میان مانقوطای سراب و نیرِ اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تاتها و شاهسَوَنها بودند و طول مسیر رودخانه های بالِق لو و قره سو تا رودخانة ارس نیز در دست تاتها بود. اینان در همان زمان مدتها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می گفتند (اوبن ، ص 134). درة شاهرودِ خلخال ، بزرگترین محل تجمع تاتها در آذربایجان و اردبیل است . حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیة دیگر خلخال ، تات نشین است (ناصر دفتر روائی ، ص 284، 291ـ292؛
بازن ، ج 2، ص 83؛
دانشنامة ایران و اسلام ، ج 1، ص 64). در نیمة قرن سیزدهم ، مردم یکجانشین رحمت آباد و اهالی رودبارْ زیتون به زبانهای تاتی و گیلکی سخن می گفتند (میرزا ابراهیم ، ص 183، 189). در قزوین نیز انبوهی از تاتها سکونت دارند. در 1276 به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه ، وزیر علوم و صنایع و تجارت ، لغات رایج در میان تاتهای بلوک رامَند و دیگر روستاهای تات نشین جنوب قزوین جمع آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رسالة لغات فرس قدیم : رساله در لغات اهل قزوین (رجوع کنید به ستوده ، 1334ش ، ص 22ـ23). اعتمادالسلطنه ، طایفة تات زبان جیرسابات (از طوایف بلوک زهرا و دشتابی ) را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی زبان معرفی کرده است . شمس العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی ، از مؤلفان نامة دانشوران ، از این طایفه بود (ص 226). امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین ، گروههای بزرگی از مردم بخشهای رامند شمالی ، رامند جنوبی ، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه ، افشاری ، دشتابی و اشتهارد، تات نامیده می شوند (آل احمد، ص 18؛
ستوده ، 1334ش ، ص 24ـ 27؛
بازن ، ج 2، ص 85؛
دانشنامة ایران و اسلام ، همانجا).

امروزه گروهی از کشاورزان بومی دماوند، تات نامیده می شوند (اورکاد، ص 132). حضور تاتها در مازندران و استرآباد نیز سابقه ای طولانی دارد؛
از قرن دهم به بعد، تاتها یکی از گروههای جمعیتی ولایت استرآباد بوده اند. سلطانعلی تات در صَفر 1005، استشهادنامة رعایا و مالکان قریه چوپلانیِ استرآباد را دربارة «حقابة » آن روستا تأیید کرده بود (ستوده ، 1349 ش ، ج 7، ص 222ـ223). در دورة نهضت مشروطه ، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروههایی از تاتها در بلوک سَدَن رُستاقِ استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی ) سکونت داشتند (رابینو، ص 106، 115). تاتها در شمال غربی خراسان نیز حضور دارند. جلگة رَشْتقاق جَرْگلان ، از بخشهای شهرستان بجنورد، تات نشین است (ستوده ، 1349 ش ، ج 5، ص 512) و اهالی بعضی از روستاهای دهستان گیفان بجنورد، تات نامیده می شوند.


منابع :
(1) شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
(2) جلال آل احمد، تات نشین های بلوک زهرا ، تهران 1353ش ؛
(3) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فارسی از سدة دوازدهم هجری ، چاپ روشن خیاوی ، تهران 1374ش ؛
(4) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش ؛
(5) اوژن اوبن ، ایران امروز، 1907ـ1906: سفرنامه و بررسیهای سفیر فرانسه در ایران ، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی ، تهران 1362ش ؛
(6) یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغة ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛
(7) برنار اورکاد، «کوچ و اقتصاد شبانی در دامنه های جنوبی البرز»، در ایلات و عشایر ، تهران : آگاه ، 1362 ش ؛
(8) اولیا چلبی ؛
(9) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترکهای آسیای مرکزی ، ترجمة غفار حسینی ، تهران 1376ش ؛
(10) همو، گزیدة مقالات تحقیقی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛
(11) عباسقلی آقا باکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده و دیگران ، باکو 1970؛
(12) حبیب برجیان ، «ترکیب قومی قفقاز»، ایران شناخت ( فصلنامة انجمن ایرانشناسان کشورهای مشترک المنافع و قفقاز )، ش 10 (پاییز 1377)؛
(13) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(14) رسول حمزه توف ، داغستان من ، ترجمة حبیب فروغیان ، مسکو 1986؛
(15) دانشنامة ایران و اسلام ، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران 1354ـ1370ش ، ذیل «آذری » (از احسان یارشاطر)؛
(16) د. فارسی ؛
(17) دده قورقود کیتابی ، بازنگاری و تحقیق حسین محمدخانی (گونئیلی )، تهران 1378ش ؛
(18) دهخدا؛
(19) پیترو دلاواله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348ش ؛
(20) یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران 1365ش ؛
(21) پیر امده امیلین پروب ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران ، ترجمة علیقلی اعتمادمقدم ، تهران 1347ش ؛
(22) مارتین سانسون ، سفرنامة سانسون ، ترجمة تقی تفضلی ، تهران 1346ش ؛
(23) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ1345ش ؛
(24) منوچهر ستوده ، از آستارا تا استارباد ، تهران 1349ش ـ ؛
(25) همو، «مقدمه بر رسالة لغات اهالی رامند»، فرهنگ ایران زمین ، ج 3 (1334ش )؛
(26) فاروق سومر، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی ، ترجمة احسان اشراقی و محمدتقی امامی ، تهران 1371ش ؛
(27) اللّه داد فیضی سرهندی ، مدارالافاضل ، ج 1، چاپ محمدباقر، لاهور 1337ش ؛
(28) حسین کاظم قدری ، تورک لغتی ، ج 2، استانبول 1928؛
(29) جووانی د پیانو کارپینی ، سفرنامة پلان کارپن ، نخستین سفیر واتیکان در دربار مغول در سال 1245 میلادی ، ترجمة ولی اللّه شادان ، تهران 1363ش ؛
(30) محمودبن حسین کاشغری ، نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی محمد دبیرسیاقی ، تهران 1375ش ؛
(31) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352ش ؛
(32) انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1360ش ؛
(33) محمد محیط طباطبائی ، «دربارة لفظ تاجیک و تات »، آینده ، سال 12، ش 7ـ 8 (مهر و آبان 1365)؛
(34) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355ش ؛
(35) میرزا ابراهیم ، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1355ش ؛
(36) ابراهیم ناصر دفتر روائی ، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی : انقلاب مشروطیت ـ نهضت جنگل ، دورة ناامنی خلخال ، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی ، تهران 1363ش ؛
(37) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372ش ؛
(38) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، سفارت نامة خوارزم ، چاپ علی حصوری ، تهران 1356ش ؛
(39) همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339ش ؛
(40) جواد هیئت ، سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی ، تهران 1366 ش ؛


(41) Marcel Bazin, Le Ta ªlech:une rإgion ethnique au nord de l'Iran , Paris 1980;
(42) EI 2 , s.vv. "Ork ¢h ¢on" (by C. E. Bosworth), " Tat.1: Historical development of the term" (by C.E. Bosworth).

/ علی پورصفر قصابی نژاد /



گویشهای تاتی ، از گویشهای مرکزی ایران که به دستة شمال غربی زبانهای ایرانی (شاخه ای از زبانهای هند و اروپایی ) تعلق دارند. گویش تاتی که از یک سو با سمنانی و از سوی دیگر با تالشی پیوند دارد، از گویشهای قومی زبانهای ایرانی در ناحیه هایی است که معمولاً زبان بومی آنها ترکی است . گایگر گویش تاتی را زیرگروه لهجه های خطة خزر می داند (اورانسکی ، ص 317).

برخی از محققان حدس می زنند که ایرانی زبانان تاتی در دورة ساسانیان ، برای نگهبانی از مرزهای شمال غربی پادشاهی ساسانی ، به قفقاز گسیل شده باشند (همان ، ص 316). تاتی به دلیل مجاورت با مناطق ترک زبان ، و در برخی نواحی با گویش تالشی و گیلکی ، در معرض تهدید و نابودی است . بسیاری از تات زبانان به ترکی نیز صحبت می کنند، و تعدادی نیز در همسایگی گیلان ، به گیلکی و تالشی هم سخن می گویند. با اینهمه ، تمام روستاهایی که در 1330 ش ، در فرهنگ جغرافیایی ایران ، تات زبان معرفی شده اند، در ش نیز تات زبان بوده اند (بازن ، ج 2، ص 438).

گویش تاتی به طور کامل بررسی نشده است . نواحی مهمی که این گویش در آنها رایج است به این قرار است : 1) جنوب غربی قزوین ، از تاکستان تا اِشتهارد؛
2) خوئین در شصت کیلومتری جنوب غربی زنجان و تعدادی روستاهای کوچک در اطراف خوئین ؛
3) خلخال و طارم ؛
4) هرزند و دیزمار؛
5) شرق و شمال شرقی قزوین در کوهپایة رودبار و الموت (یارشاطر، ص 17ـ 18) و افزون بر این ، در نقاطی از قفقاز در جمهوری آذربایجان و داغستان و در میان برخی از یهودیان کوهستانی که خود را داغ ـ جَفود می نامند (اورانسکی ، ص 315). تات زبانان قفقاز در سالهای اخیر تحقیقات زیادی دربارة زبان خود انجام داده اند. ایشان مانند بیشتر تات زبانان ایرانی به ترکی نیز صحبت می کنند (همان ، ص 316). تاتی قفقاز به زبان فارسی امروز بسیار نزدیک و به گروه جنوب غربی زبانهای ایرانی منتسب است و در نتیجه با دیگر گونه های تاتی تفاوت کلی دارد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Tat" ).

یارشاطر در > دستور لهجه های تاتی جنوبی < گویش تاتی را به دو دستة کلی شمالی و جنوبی تقسیم می کند. علاوه بر این تقسیم بندی ، از آنجا که تاتی هر منطقه با تاتی منطقة مجاورش نیز تفاوتهایی دارد، در معرفی گونة گویش بهتر است که هر منطقه را به همراه گونة آن آورد. مهمترین این گویشها چنین اند: تاتی کَرینگان ، تاتی گلین قیه ، تاتی هرزندی (هرزنی ) از دستة تاتی شمالی ؛
و تاتی بلوک زهرا، سگزآباد، ابراهیم آباد، اشتهارد و تاکستان از دستة تاتی جنوبی .

تاتی کرینگان . کرینگان از روستاهای دیزمار شرقی ، از توابع شهرستان اهر، است که در شمال تبریز قرار دارد. این گونة تاتی ، گویش روستاهای اوشتَبین ، چای کندی ، ارزین ، نیستان و چند آبادی دیگر است که همگی دارای ویژگیهای گویشی مشترک اند. در این گونه ، تفاوت جنس ملاحظه نشده است ؛
مضاف الیه و صفت ــ چنانکه در گویشهای کرانة خزر دیده می شود ــ پیش از مضاف و اسم می آید؛
اسم در حالت فاعلی و انواع حالات غیر فاعلی به کار می رود؛
مصدر دارای نشانة -an,-yan,-iyan و -en است ، مانند eni-yan §c «چیدن »؛
rd-an ªvenda «ایستادن »؛
گذشتة نقلی و بعید به یک شکل می آیند و تنها به قرینه تشخیص داده می شوند (رجوع کنید به ذکاء، 1332 ش ).

تاتی گلین قیه . گلین قیه روستایی از بخش زنوز از شهرستان مرند واقع در پانزده فرسخی تبریز است . این گویش دارای بسیاری از ویژگیهای گونة گویش کرینگان است ، اما در نشانة جمع و ضمایر فاعلی با آن تفاوتهایی دارد. در این دوگونه ، میان صرف لازم و متعدی افعال تفاوت دیده می شود. در تاتیِ گلین قیه ، نوعی گذشتة استمراری ، به عنوان زمان مرکّب ، هست که امروزه در غرب مازندران ، در گونة گویش تنکابن و رامسر و اطراف آن ، و در گیلکی می بینیم ؛
مثل nde berin ªma ªman a «من می آمدم .»

نشانة مصدر در این گونة گویشی -a و -e است که با علامت مصدر در تاتی کرینگان تفاوت دارد؛
re ªma ªa «آمدن »؛
warta «دویدن » که شبیه اسم مفعول است (رجوع کنید به همو، 1336ش ).

تاتی هرزندی / هرزنی . هرزند نام دهی میان علمدار و مرند نزدیک گلین قیه است که گویش آن به گونة گویش تاتی گلین قیه بسیار نزدیک است . تاتی بلوک زهرا، سگزآباد و ابراهیم آباد. در این گونه ، نشانة جمع -un است ؛
حرف اضافه پس از اسم در سگزآباد u §c و در ابراهیم آباد xu است که زیاد به کار می رود. این حرف اضافه پس از اسم در مازندرانی شرقی e §J و در مازندرانی غربی ªa §J است . نشانة مفعولی §-es است که پس از اسم می آید. مضاف الیه و صفت پیش از مضاف و اسم می آیند. تفاوت جنس در اسم و فعل در سوم شخص مفرد برخی از افعال ، بویژه در زمان حال استمراری و گذشتة ساده ، ملاحظه می شود. اسم در حالت فاعلی و انواع حالات غیرفاعلی به کار می رود.

تاتی اشتهاردی . مذکر و مؤنث حقیقی و مجازی و بن دارد. در صفت ، ضمیر، رابطه ، حرف ربط و افعال ، تفاوت جنس آشکار است . تکیه در تمایز جنس نقش مهمی دارد. در اسم مذکر تکیه همیشه در هجای آخر و در اسمهای مؤنث بدون استثنا در هجای پیش از آخر است ؛
مانند mardب «مرد»؛
zإna «زن » (نخعی ، ص 316). زنان بیشتر واژه ها را به صورت مؤنث و مردان به صورت مذکر به کار می برند. در ضمایر تنها در سوم شخص مفرد ضمیر مؤنث باقی مانده است : uہ §J «او (مؤنث )»؛
i §J «او (مذکر)» (همان ، ص 321).

در ضمایر مبهم ، حروف ربط و واژه های پرسشی ، و در فعلها، بیشتر در گذشتة ساده در صیغه های سوم شخص مفرد غایب ، تفاوت جنس ملاحظه می شود، تنها فعل «بودن » استثنا است که بیشتر صیغه های مؤنث هنوز در آن صرف می شود. در نحو، مؤنث بودن اسم در انتخاب صفات ، روابط و افعال مونث اثر می گذارد. در گویش آشتیانی نیز تفاوت جنس ملاحظه می شود.

تاکستانی (تاتی تاکستان ). تاکستان نام منطقه ای از بخش ضیاءآباد شهرستان قزوین است که تا 1317 ش به سیادُهُن / سیادَهَن معروف بود. این گویش گونه ای از گویش تاتی جنوبی است که به سبب شمار زیاد گویشوران ، گاهی گویشی مستقل دانسته می شود.

مشخصات عمومی تاتی جنوبی ، تفاوت جنس در مورد اسم ، ضمایر، افعال ، استفادة زیاد از پسواژه یا حرف اضافه پس از اسم و تفاوت صرف در افعال لازم ومتعدی در زمان گذشتة ساده و داشتن حالت متمم است .


منابع :
(43) یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغه ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358 ش ؛
(44) مارسل بازن ، طالش : منطقه ای قومی در شمال ایران ، ترجمة مظفرامین فرشچیان ، مشهد 1367 ش ؛
(45) یحیی ذکاء، گویش کرینگان ، تهران 1332 ش ؛
(46) همو، گویش گلین قیه یا هرزندی ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 5 (1336 ش )؛
(47) حسین نخعی ، «مذکر و مونث در گویش اشتهارد و سایر گویشهای تاتی مرکزی ایران »، در مجموعه خطابه های نخستین کنگرة تحقیقات ایرانی ، ج 1، به کوشش مظفر بختیار، تهران 1350 ش ؛


(48) EI 2 , s.v. "Tat. 2: Language" (by ـva Jeremiؤs);
(49) Ehsan Yarshater, A grammer of Southern Tati dialects , The Hague 1969;


برای مقایسة گویش تاتی با دیگر گویشها رجوع کنید به

EI, s.v."Persia. II: Language and dialects" (by H.W. Bailey)

/ گیتی شکری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3003
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست