responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2971

 

پیشکش ، هدیه ای معمولاً از مقامی پایین تر به مقامی والاتر. به عنوان یک اصطلاح دیوانی به مالیات «منظم » (پیشکش مستمرّی ) و مالیات موردیِ وضع شده ای اطلاق می شود که فرمانروایان بر حاکمان ولایات و دیگران مقرّر می ساختند و یا مالیاتی که حاکمان و مأموران در مسند قدرت بر اتباع خود تحمیل می کردند. تقدیم هدایا به فرمانروایان و دیگران از دوره های نخستین شناخته شده بود ( رجوع کنید به بیهقی ، ص 655، 679، 705، 734ـ735، 789، 815). با افزایش باج و خراج در حکومت ایلخانان ، تقدیم هدایا به حاکم و سرداران او به مالیاتی موردی تبدیل شد که بیشتر با اصطلاحاتی همچون ساوُری و تُزغو معروف است تا پیشکش ( رجوع کنید به دورفر ، ج 1، ص 335). در حکومت تیموریان و سلسله های ترکمان ، اصطلاح پیشکش برای چنین مالیاتهایی معمول بوده است . پیشکش به طور گروهی بر جمعیت یک ناحیه (پیشکش جمعی ) و یا به صورت فردی (پیشکش غیر جمعی ) مقرّر می شده است ( رجوع کنید به مدرسی طباطبائی ، ص 103، 115، 126). در دورة صفویان نیز پیشکش هم به صورت مالیاتی که بر اساسی منظم پرداخت می شد و هم به عنوان مالیاتی موردی منبع درآمد مهمی را تشکیل می داد. یک منشی دبیرخانة سلطنتی (دفترخانه )، معروف به پیشکش نویس ، تعداد و ارزش پیشکشها را ثبت می کرد. این منصب تا نیمة دوم قرن سیزدهم / نوزدهم نیز وجود داشت ( رجوع کنید به اوزلی ، ج 2، ص 172ـ173). حاکمان ولایتی هنگام انتصاب خود، و از آن پس سالیانه ، در نوروز * ( رجوع کنید به رهربرن ، ص 92) پیشکش می دادند.

صاحبان تیول و سیورغال ، مگر در مواردی که از معافیت برخوردار می شدند، و نیز رؤسای گروههای اهل ذمّه ، موظف به پرداختِ پیشکش بودند ( رجوع کنید به اسناد در پاپازیان ، 1956؛ همو، 1959؛ بوسه ، ص 212ـ213). همچون دیگر مالیاتها و درآمدها، گاه برای پیشکش براتهایی صادر و در محل گردآوری می شد. در دستورالملوک میرزا رفیعا (انصاری مستوفی الممالک ) و تذکرة الملوک میرزا سمیعا نحوة عمل و نیز مالیات حق العمل و بهای پیشکشهای وضع شده برای مناصب گوناگون در اواخر دورة صفوی آمده است . مناسبتهای اخذ پیشکش موردی ، متعدد بود؛ از جمله فتح یک شهر یا ناحیه ، ختنة شاهزادگان ، ازدواج افراد خانوادة سلطنتی ، «پیشرویهای » سلطنتی یا پیشرویهای حاکمان در ایالاتشان . اگر شاه به دیدار یکی از رعایای خود می رفت ، از میزبان انتظار می رفت که متقابلاً پیشکشی به شاه بدهد (دومان ، ص 33). میزان معافیت از پیشکش در شماری از اسناد ( رجوع کنید به مدرسی طباطبائی ؛ پاپازیان ، همانجاها) و فرمانها ( رجوع کنید به فرمان شاه طهماسب به تاریخ 932 که در مدخل مسجد امیرعمادالدین در کاشان کنده شده ) آمده است (نوائی ، ص 509).

مالیاتِ پیشکش «منظم » و پیشکش موردی در حکومت قاجاریان نیز ادامه یافت ( رجوع کنید به عیسوی ، ص 366؛ نیز رجوع کنید به قائم مقامی ، ص 215ـ216: عهدنامة میان امام مسقط و حاکم ایرانی ، مورخ 1272؛ همچنین رجوع کنید به طرب نایینی ، ص 592، 593ـ594؛ افضل الملک ، ص 391، 435). این مالیات بر مردم فشار سختی وارد می آورد ( رجوع کنید به شل ،ص 393). انتقاد آشکار از اجرای مالیات پیشکش مرسوم نبود، اما اغلب اعتراضاتی بر ضد آن شنیده می شد؛ از آن جمله اعتراض محمد شفیع قزوینی ، کلاهفروشی از شهر قزوین ، بود که در باب زیانهای پیشکش در عریضه ای میان سالهای 1264ـ1266، انتقادهایی کرده و برای امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه ، فرستاده است .


منابع :
(1) غلامحسین بن مهدی افضل الملک ، افضل التواریخ ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان ، تهران 1361 ش ؛
(2) محمد رفیع انصاری مستوفی الممالک ، دستورالملوک ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، در مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، سال 15، ش 5 و 6 (مرداد 1347)، سال 16، ش 1ـ6 (1347ـ 1348 ش )؛
(3) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد 1350 ش ؛
(4) محمدجعفربن محمدحسین طرب نایینی ، جامع جعفری : تاریخ یزد در دوران نادری ، زندی و عصر سلطنت فتحعلی شاه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1353 ش ؛
(5) چارلز عیسوی ، ویرایشگر، تاریخ اقتصادی ایران : عصر قاجار، 1332ـ1215 ه .ق ، ترجمة یعقوب آژند، تهران 1362 ش ؛
(6) جهانگیر قائم مقامی ، یکصدوپنجاه سند تاریخی : از جلایریان تا پهلوی ، تهران 1348 ش ؛
(7) محمد شفیع قزوینی ، قانون قزوینی : انتقاد اوضاع اجتماعی ایران دورة ناصری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1370 ش ؛
(8) حسین مدرسی طباطبائی ، فرمانهای ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو ، قم 1352 ش ؛
(9) ( میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمددبیر سیاقی ، تهران 1368 ش ) ؛
(10) عبدالحسین نوائی ، شاه طهماسب صفوی : مجموعة اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفضیلی ، تهران 1350 ش ؛


(11) H.Busse, Untersuchungen zum فslamischen Kanzleiwesen, Cairo 1959;
(12) G.Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1963-1975;
(13) R.Du Mans, Estat de la Perse en 1660, ed. C. Schefer, Paris 1890;
(14) A.K.S. Lambton, "P ¦ â shkash: present or tribute?", BSO [ A ] S , lVI (1993);
(15) W.Ouseley, Travels in various countries of the East, more particularly Persia, etc., London 1819;
(16) A.D. Papazyan, Persidskie dokument i Matenadarana. 1. Ukaz i , v i pusk perv i ) XV-XVI vv .), Erivan 1956;
(17) idem, Persidskie dokument i Maternadarana. 2. Ukaz i , v i puskvtoroy ( 1601-1650 ), Erivan 1959;
(18) K.Rخhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin 1966;
(19) Lady Sheil, Glimpses of life and manners in Persia, London 1856.

/ ا. ک . س . لمتون ( د. اسلام ) /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2971
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست