responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2961

 

پیشاور ، شهر و ناحیه ای در شمال غربی پاکستان .

1) شهر پیشاور. مرکز ایالت سرحد شمال غربی پاکستان ، در ساحل چپ رود بارا از ریزابه های رود کابل است ؛ در ارتفاع 320 متری ، در 174 کیلومتری غرب اسلام آباد، بر سر راه اصلی اسلام آباد به کابل و در حدود 20 کیلومتری مشرق گردنة خیبر * واقع شده است .

پیشاور دارای اقلیم گرم و خشک است ، حداکثر دمای هوا در بهار به ْ3ر33 و در تابستان به ْ1ر41 سانتیگراد می رسد. حداقل دمای آن در زمستان به ْ9ر3 سانتیگراد می رسد ( > «پیشاور» < ).

ناحیة پیشاور به گنداره / گندهارا معروف بود و شهر پیشاور در منابع به نامهای برشاور، پارشاور، پوروشاپورا و بگرام نیز نامیده شده و از تختگاههای سلاطین به شمار می رفته است (جوینی ، ج 2، ص 61؛
تمدن ایرانی ، ص 403؛
گیرشمن ، ص 159؛
تتوی و جعفر قزوینی ، ص 554؛
مروی ، ج 2، ص 701؛
راجپوت ، ص 56). نام امروزی شهر به اکبر (حک : 963ـ1014) نسبت داده می شود ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) و به گفتة برخی منابع از واژة فارسی پیش ـ آور به معنای سرحد (شهر) اقتباس شده است (شیروانی ، ص 183).

پیشاور شهری باستانی است . ثعالبی (ص 529) به آبادکردن فرشابور (پیشاور) به دست شاپور ذوالاکتاف اشاره دارد. از پیشاور در ادبیات کهن سانسکریت و نوشته های مورخان قدیمی از جمله استرابون ، آریان و بطلمیوس جغرافیدان یاد شده است . در قرن دوم پیش از میلاد پیشاور ضمیمة قلمرو اکراتیدس ، پادشاه یونانی ـ باکتریایی ، شد ( بریتانیکا ، ذیل مادّه ). در قرن اول میلادی کانیشکا ، پادشاه کوشان ، آنجا را پایتخت قلمرو خویش کرد (نهرو، ج 1، ص 230). در قرن پنجم میلادی که فا ـ هسین راهب و جهانگرد چینی از این ناحیه دیدار کرد، آیین بودا در آنجا غلبه داشت ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 301).

اسلام نخستین بار در دورة غزنویان در پیشاور ظاهر شد. در 369 و 392 سبکتگین با جَیپال ، حاکم هندوشاهی ، در پیشاور جنگید و در 400، فرزندش محمود با اَنَنْدْپال ، پسر جیپال ، در همانجا به نبرد برخاست و او را شکست داد (دولافوز، ص 84 ـ 86). از آن پس پیشاور زیر سلطة غزنویان بود و در مسیر فلات افغانستان به سوی لاهور، پایتخت غزنویها در شمال هندوستان ، یکی از مهمترین نقاط ارتباطی به شمار می رفت ( رجوع کنید به تمدن ایرانی ، ص 436). در 575 مُعزالدین محمدِسام غوری پیشاور را تسخیر کرد ( د.اسلام ، همانجا). کمتر از پنجاه سال بعد، چنگیزخان به پیشاور حمله برد و آنجا را ویران ساخت (دولافوز، ص 97). در این زمان پیشاور اهمیت خود را از دست داد و به همین سبب در منابع اسلامی هندی کمتر از آن یاد شده است . در 911 ظهیرالدین بابر از گذرگاه خیبر گذشت و پیشاور را تسخیر کرد ( د.اردو ، ج 5، ص 604) و در 925 دستور بازسازی قلعة پیشاور را صادر کرد (فرشته ، ج 1، ص 201). پیشاور در دورة سلطنت همایون ، اکبر، جهانگیر و سپس شاه جهان عملاً در دست افغانها بود که بظاهر خود را تابع دهلی می خواندند. در 1077 اورنگ زیب ، فرزند شاه جهان ، برای سرکوبی طایفة یوسف زایی به پیشاور حمله برد (بختاورخان ، ج 1، ص 369). از زمان اورنگ زیب تا 1151 که نادرشاه پیشاور و سپس لاهور را فتح کرد، شهر در تصرف گورکانیان دهلی بود ( رجوع کنید به مروی ، ج 2، ص 636، 689). در 1151 سربازان نادر پس از نبرد خیبر به سوی پیشاور پیشروی ، و آن را تسخیر کردند. نادر به مدت چهار هفته در پیشاور توقف کرد (قدوسی ، ص 132ـ133). در 1152، به موجب قرارداد صلحی که بین محمدشاه گورکانی و نادرشاه منعقد شد، تمامی نواحی غربی رود سند از جمله پیشاور به ایران تعلق گرفت (اوتر، ص 171).

پیشاور در 1160 به تصرف احمدشاه دُرّانی درآمد (گلستانه ، ص 416). در قرن سیزدهم سیکهای پنجاب آن را تسخیر کردند و در 1265/ 1849 به تصرف بریتانیا درآمد و تا تأسیس ایالت سرحد شمال غربی جزو پنجاب بود ( د. اردو ، ج 5 ، ص 605).

پیشاور امروزی دارای 000 ، 750 تن جمعیت است (طبق برآورد 1379 ش ، رجوع کنید به > «پیشاور» < ). شهر دارای فرودگاه و ایستگاه راه آهن است و از طریق راههای زمینی با سایر نقاط پاکستان و افغانستان ارتباط دارد ( > نقشة راهنمای پیشاور < ، یادداشتها). راه آهن پیشاور ـ کراچی ، از خطوط عمدة راه آهن پاکستان محسوب می شود که دو نقطة منتهی الیه شمال و جنوب کشور را به هم متصل می کند (صافی ، ص 99). سدّ بزرگ وَرسَک در نزدیکی شهر احداث شده است (فرزین نیا، ص 7). شهر دارای صنایع پارچه بافی ، کارخانة شکر، کمپوت سازی ، تولید کفش ، محصولات چرمی ، سرامیک ، ظروف مسی ، گلدوزی ، قالیبافی ، صنایع دستی (عاجکاری )، مصنوعات چوبی ، چاقوسازی و اسلحه سازی است . بازار قدیمی شهر، بازار قصه خوانی ، محل مبادلة کالا با بازرگانان خارجی است و معاملات خشکبار، مصنوعات پشمی ، قالی ، قالیچه ، کتهای چرمی ، کلاههای پوست بره ای و رداهای چیترالی در آنجا صورت می گیرد ( > «پیشاور: مرکز ایالت سرحد شمال غربی » < ؛
> شهرهای جهان < ، ج 4، ص 449ـ450). باستان شناسان در پیشاور و پیرامون آن ، آثاری از مجسمه های سنگی ، سنگهای تراشیده و سکه هایی به دست آورده اند. در موزة آنجا نیز نفیس ترین نمونه های آثار صنعتی و هنری گنداره وجود دارد (راجپوت ، ص 57).

بیشتر اهالی شهر به زبان پشتو * سخن می گویند و برخی نیز به فارسی تکلم می کنند (صافی ، ص 103). جمعیت شهر را عمدتاً پتهانهای مسلمان تشکیل می دهد (لانگ ، ص 44). در کنار پتهانها، اقلیتهایی از هندوها، سیکها، گجراتیها، براهماییها، کشمیریها و برخی دیگر در شهر و پیرامون آن زندگی می کنند. طایفة یوسف زایی ، اصلیترین طایفة قبیلة پتهان است (بالفور، ذیل " "Peshawur ).

تا اواسط دهة 1330ش شهر پیشاور با باروها و شانزده دروازه محصور بود. از دروازه های شهر قدیمی ، معروفترین آنها دروازة کابل بود که اکنون فقط نامی از آن باقی مانده است . از این دروازه راهی به سوی خیبر و از آنجا به کابل می رفت . شهر دارای ساختمانهای خشتی با اسکلت چوبی و درهای کنده کاری زیباست (همان ، یادداشتها).

دانشگاه پیشاور که در 1329ش تأسیس شد دارای تعدادی کالج است و در آن به زبانهای اردو، پشتو، انگلیسی ، عربی و فارسی تدریس می شود ( > «پیشاور: مرکز ایالت سرحد شمال غربی » < ؛
اسعدی ، ج 2، ص 244). بناهای تاریخی پیشاور شامل ویرانه های بزرگترین استوپا (معبد بودایی متعلق به قرن دوم میلادی )، بالاحصار ( رجوع کنید به بالاحصار(2) * )، بازار قصه خوانی ، و مسجد مهابت خان است . مسجد مهابت خان که در 1081 ساخته شده است ، تنها مسجد دورة مغولها در محلة اندرشهر (اندِرشهر) پیشاور است که از تجاوز سیکها در امان مانده است . ورودی مسجد دروازة باریکی از درون بازار جواهرفروشان است . این مسجد دارای طرح معماری مغولی است و به نام حاکم منطقه که در خدمت شاه جهان و اورنگ زیب بود، نامیده شده است . در وسط حیاط وسیع مسجد حوض بزرگی قرار دارد و حجره هایی در جوانب آن ساخته شده است . شبستان مسجد در جانب غربی قرار دارد و در دو سوی آن دو منارة بلند بنا شده است . داخل شبستان مسجد با سه گنبد شیاردار کوتاه پوشیده شده و با طرحهای گلدار و هندسی ، به نحو زیبایی رنگ آمیزی شده است ( > «پیشاور» < ).

بازار قصه خوانی از مراکز پررونق تجاری پیشین و کنونی شهر است . در گذشته بازرگانان ، سربازان ، شاهزادگان ، شعرا، صنعتکاران و دستفروشان و دوره گردان پیوسته برای تبادل نظر و شنیدن اخبار روز و شایعات در قهوه خانه های سنّتی آن ، گرد می آمده اند. امروزه سیمای دوران گذشته در این بازار باقی است (راجپوت ، همانجا).

2) ناحیة پیشاور. ناحیة پیشاور با مساحت 4002 کیلومترمربع ، از دشتهای حاصلخیزی تشکیل شده است که قسمتی از حوزة وسیع رود کابل است و با این رود مشروب می شود. پیرامون آن با تپه های کم ارتفاع پوشیده شده است ( بریتانیکا ، همانجا).

این ناحیه از شمال به رشته کوههایی محدود می شود که سفیدکوه را به هندوکش متصل می کند و در غرب و جنوب غرب با امتداد همان کوهها و در مشرق با رود سند و در شمال شرق با تپه های بونر و سوات محدود می شود (بالفور، همانجا). محصولات عمدة کشاورزی ناحیه مشتمل است بر گندم ، ذرت ، نیشکر، جو، پنبه و میوه ( بریتانیکا ، همانجا).


منابع :
(1) اردو دائرة معارف اسلامیّه ، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل «پشاور» (از سیّدانوارالحق )؛
(2) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369ش ؛
(3) ژان اوتر، سفرنامة ژان اوتر: عصر نادرشاه ، ترجمة علی اقبالی ، تهران 1363ش ؛
(4) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگزیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979؛
(5) احمدبن نصرالله تتوی و جعفر قزوینی ، تاریخ الفی : تاریخ ایران و کشورهای همسایه در سال های 850 ـ984 ه ، چاپ علی آل داود، تهران 1378ش ؛
(6) تمدن ایرانی ، اثر چند تن از خاورشناسان فرانسوی ، ترجمة عیسی بهنام ، تهران 1346ش ؛
(7) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(8) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(9) کلود فریزر دولافوز، تاریخ هند ، ترجمة محمدتقی فخرداعی گیلانی ، ( تهران ) 1316ش ؛
(10) الله بخش راجپوت ، «پیشاور»، در پاکستان ( مجموعه مقالات ) ، کراچی ( بی تا. ) ؛
(11) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(12) قاسم صافی ، سفرنامة پاکستان : نگرشی به تاریخ و فرهنگ ، تهران 1366ش ؛
(13) زیبا فرزین نیا، پاکستان ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1376ش ؛
(14) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، یا، گلشن ابراهیمی ، لکهنو 1281؛
(15) محمدحسین قدوسی ، نادرنامه ، مشهد 1339ش ؛
(16) ابوالحسن بن محمدامین گلستانه ، مجمل التواریخ ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1356ش ؛
(17) رومن گیرشمن ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمة محمد معین ، تهران 1349ش ؛
(18) رابرت پرگرین لانگ ، سرزمین و مردم پاکستان ، ترجمة داوود حاتمی ، تهران 1372ش ؛
(19) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1364ش ؛
(20) جواهر لعل نهرو، کشف هند ، ترجمة محمود تفضلی ، تهران 1361ش ؛


(21) Ba ¦ bur, Emperor of India, Ba ¦ bur-na ¦ ma= Memoirs of Ba ¦ bur , tr. Annette Susannah Beveridge, New Delhi 1979;
(22) Edward Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia , 3rd ed. London 1885, repr. Graz 1967-1968;
(23) Cities of the world , 3rd ed. vol. 4: Asia, the Pacific, and the Asiatic Middle East , ed. Margaret Walsh Young and Susan L. Sletler, Detroit 1987;
(24) EI 2 , s.v. "Pes ¢ h ¢ a ¦ war" (by C.C. Davies and C.E. Bosworth);
(25) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "Pesha ¦ war";
"Peshawar". Yahoo web site. [On-line(. Available: http:// search. yahoo. com/ bin/ search? )19 Nov. 2000(;
Peshawar guide map , Karachi: Pakistan Tourism Development Corporation, 1997;
"Peshawar: the capital of N.W.F.P.", in Pakistan: the land of Islam . )On-line(. Available: http:// attila. stevens-tech. edu/ akhanl/ country. html. )19 Nov. 2000].

/ بهرام امیراحمدیان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2961
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست