responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2945

 

پیرنیا ، حسین ، ملقب به مؤتمن الملک ، دولتمرد اواخر دورة قاجاریه و نمایندة مجلس شورای ملی . فرزند میرزانصرالله خان نائینی مشیرالدوله بود. در 1292/1254 ش ، در تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی و معلومات متداول را در تهران فرا گرفت و سپس عازم اروپا شد و در مدرسة حقوق پاریس ادامة تحصیل داد. پس از بازگشت به ایران به خدمت وزارت امورخارجه درآمد و در 1317، که مدرسة علوم سیاسی دایرگردید، در آنجا به تدریس پرداخت . در 1320 به ریاست دفتر وزارت امور خارجه منصوب شد، تا 1325 در این سمت باقی بود و درهمین سمت لقب مؤتمن الملک گرفت (بامداد، ج 1، ص 388؛ سپهر، ص 138).

مؤتمن الملک در آغاز نهضت مشروطه ، چون تحصیلکردة فرانسه بود، به این نهضت گرایش جُست و به اتفاق برادرش ، پدر را در یاری مشروطه خواهان تشویق کرد و سرانجام در تنظیم قانون اساسی و نظامنامة انتخابات و متمم قانون اساسی شرکت جست و در این راه کوشش بسیار کرد (صفائی ، ج 1، ص 715).

در 29 رمضان 1325/4آبان 1286 میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک ، که به رئیس الوزرایی منصوب شده بود، کابینة خود را به شاه و مجلس معرفی کرد. در این کابینه ، برای اولین بار، مؤتمن الملک مقام وزارت گرفت و متصدی وزارت تجارت و گمرکات شد (ضرغام بروجنی ، ص 16). در ترمیم کابینة نظام السلطنة مافی ، برای باردوم ، به وزارت تجارت منصوب و در ترمیم سوم کابینه نیز همان سمت را دارا شد (همان ، ص 22، 24). در اولین کابینة میرزا احمدخان مشیرالسلطنه ، که در 7جمادی الاولی 1326/ 17 خرداد 1287 در باغ شاه به محمدعلی شاه معرفی شد، سمت مؤتمن الملک وزارت فوائد عامه و تجارت بود، و در ترمیم کابینه همان سمت را حفظ کرد (همان ، ص 26ـ29) ولی به هنگام ترمیم کابینه در 7 ذیحجة 1326/ 15 دی 1287 ازوزارت مستعفی گردید. در رئیس الوزرایی دوم میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک ، که به کفالت میرزا جوادخان سعدالدوله تشکیل یافت ، مؤتمن الملک به سمت وزارت علوم و معارف تعیین گردید و در ترمیم کابینه همچنان سمت خود را حفظ کرد (همان ، ص 34ـ35). پس از استبداد صغیر و فتح تهران ، که در نتیجه محمدعلی شاه از سلطنت خلع گردید و احمدمیرزا ولیعهد با نیابت علیرضا خان عضدالملک جانشین پدر شد (همان ، ص 37)، مؤتمن الملک از تهران به نمایندگی دورة دوم مجلس شورای ملی انتخاب گردید و در انتخاب هیئت رئیسة موقتی ، به ریاست برگزیده شد (فرهنگ قهرمانی ، ص 16،21). بعداً نیز چهارمین رئیس این دورة مجلس شد که هشت ماه و چهارده روز به طول انجامید (همان ، ص 25).

پس از انحلال مجلس دوم و آغاز فترت در 19 صفر 1332/28 دی 1291، که محمدعلی خان علاءالسلطنه به رئیس الوزرایی انتخاب شد، در کابینة خود مؤتمن الملک را به سمت وزارت فوائد عامه و تجارت منصوب کرد، ولی وی پس از مدت کوتاهی ، از عضویت کابینه استعفا کرد (ضرغام بروجنی ، ص 82 ـ83؛ عاقلی ، ج 1، ص 94ـ95).

در انتخابات دورة سوم مجلس شورای ملی ، مؤتمن الملک وکیل اول تهران شد و از نخستین روز افتتاح مجلس در 15 محرم 1333/ 13 آذر 1293 تا سفر مهاجرت و تعطیلی مجلس در 6 محرم 1334/ 23 آبان 1294 ریاست با او بود. عمر مجلس سوم یک سال بود (فرهنگ قهرمانی ، ص 29،35ـ 38؛ عاقلی ، ج 1، ص 107).

مؤتمن الملک در 1335/1296ش در دو کابینة علاءالسلطنه به وزارت فوائد عامه و تجارت معرفی شد و در کابینة عین الدوله هم دارای همان سمت بود. او در همان سال در کابینة حسن مستوفی ، وزیر معارف و اوقاف شد (ضرغام بروجنی ، ص 101ـ 107) و در 1338 در کابینة میرزاحسن خان مشیرالدوله ، مقام وزارت مشاور گرفت (همان ، ص 119ـ120). وی در دورة چهارم مجلس شورا که در تیر 1300 افتتاح گردید، از تهران به نمایندگی انتخاب شد و در تمام آن دوره ریاست مجلس شورای ملی را برعهده داشت . در دورة پنجم نیز کماکان از تهران به وکالت مجلس شورای ملی انتخاب شد و به ریاست مجلس رسید (فرهنگ قهرمانی ، ص 42، 48ـ49، 57، 63).

روز 2 فروردین 1303 جلسة علنی مجلس شورای ملی برای اعلام جمهوریت تشکیل شد. عدة زیادی از روحانیان و اصناف در میدان بهارستان اجتماع کردند و در مخالفت با جمهوری سردارسپه شعار دادند. در نتیجه بین مردم و نظامیان زدوخورد شدیدی روی داد. به دستور سردارسپه رئیس الوزرا و وزیر جنگ ، عدة زیادی نظامی وارد میدان شده ، به ضرب و شتم مردم پرداختند. بسیاری از مردم مصدوم و مجروح یا مقتول شدند و جلسة مجلس بدون اخذ نتیجه تعطیل شد. مؤتمن الملک ، رئیس مجلس ، به سردارسپه نسبت به ضرب و شتم مردم شدیداً اعتراض کرد و نظم مجلس و بهارستان را برعهدة خود دانست . سردارسپه اظهار کرد که امنیت مملکت با اوست و به وظیفة خود عمل کرده است . مؤتمن الملک دستور داد که زنگ جلسه را بنوازند تا تکلیف سردارسپه را تعیین کند. با شفاعت عده ای از نمایندگان ، از جمله مشیرالدوله ، بین سردارسپه و مؤتمن الملک سازش و تفاهم به وجود آمد و سردارسپه از عمل خود معذرت خواهی کرد (عاقلی ، ج 1، ص 185).

روز 15 مهر 1304، طبق عرف مجلس ، انتخاب هیئت رئیسة مجلس پنجم انجام گرفت و مؤتمن الملک به ریاست مجلس انتخاب شد، ولی در همان روز وی این منصب را نپذیرفت و استعفا کرد. روز 19 مهر 1304 مجدداً برای انتخاب ریاست مجلس رأی گیری شد و نمایندگان به ریاست مؤتمن الملک رأی دادند. روز 21 مهر مجدداً مؤتمن الملک مستعفی شد و از حضور در جلسات مجلس خودداری کرد (همان ، ج 1، ص 197).

مؤتمن الملک و مشیرالدوله ، مستوفی را تشویق به ریاست کردند ولی او هم نپذیرفت . استعفای مؤتمن الملک به حسب ظاهر برای طرفداری از اصل لایتغیر بودن قانون اساسی بود، ولی او با تغییر سلطنت مخالفتی نداشت زیرا می دانست که حکومت فرسودة قاجاریه و ناتوانی احمدشاه با تحولات و مخالفتهای سیاست خارجی و با اوضاع و احوال بخصوصی که در مملکت پیش آمده بود دیگر قابل دوام نیست . مؤتمن الملک ، با کمال زیرکی ، با یک تیر دو نشان زد، یعنی با استعفای خویش و سپردن ریاست مجلس به دست سیدمحمد تدین ، هم امر انقراض سلطنت قاجاریه را تسهیل کرد و هم وجهة ملی خود را حفظ نمود (صفائی ، ج 1، ص 723ـ724).

مؤتمن الملک در انتخابات دورة ششم مجلس شورای ملی از تهران به وکالت رسید ولی داوطلب ریاست مجلس نبود و تدین به ریاست انتخاب گردید (فرهنگ قهرمانی ، ص 70). تدین در بهمن 1305 از ریاست مجلس مستعفی و در کابینة حسن مستوفی به وزارت معارف انتخاب گردید (عاقلی ، ج 1، ص 217، 218) و در نتیجه در 15 فروردین 1306، که انتخاب هیئت رئیسه تجدید شد، مؤتمن الملک به ریاست مجلس انتخاب گردید و تا آخر دورة ششم ریاست داشت (فرهنگ قهرمانی ، ص 79ـ81). در انتخابات دورة هفتم مجلس شورای ملی ، باردیگر مؤتمن الملک از تهران به وکالت انتخاب گردید و چون از این دوره (1307 ش ) به بعد، اصول انتخابات تغییر کرد و صورت فرمایشی به خود گرفت که در تمام دورة سلطنت پهلوی ادامه داشت ، مؤتمن الملک نمایندگی مجلس را نپذیرفت (بامداد، ج 1، ص 388ـ389).

مؤتمن الملک در دورة چهاردهم از تهران به وکالت مجلس شورای ملی انتخاب شد ولی نمایندگی مجلس را نپذیرفت . در 18 مرداد 1321، پس از استعفای نخستین کابینة علی سهیلی ، اکثریت نمایندگان دورة سیزدهم رأی به زمامداری او دادند ولی وی به هیچوجه زیربار مسئولیت نرفت (صفائی ، ج 1، ص 726).

در اوایل بهمن 1324 وی مجدداً از طرف نمایندگان مجلس نامزد نخست وزیری شد و 51 نفر از نمایندگان به او ابراز تمایل کردند اما رقیب وی ، احمد قوام ، با دو رأی اضافی نخست وزیر شد (عاقلی ، ج 1، ص 384).

حسین پیرنیا مؤتمن الملک در روز 9 شهریور 1326، در 73 سالگی ، درگذشت و در آرامگاه خانوادگی ، در امامزاده صالح تجریش ، دفن گردید. روز دهم شهریور، به مناسب درگذشت او، تمام وزارتخانه ها و ادارات دولتی تعطیل شد (عاقلی ، ج 1، ص 408). وی را از رجال عاقل و متین ایران شمرده اند (بامداد، ج 1، ص 388).


منابع :
(1) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و 14 هجری ، ج 1، تهران 1347 ش ؛
(2) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ : 1918ـ1914 ، تهران 1336 ش ؛
(3) ابراهیم صفائی ، رهبران مشروطه ، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(4) جمشید ضرغام بروجنی ، دولتهای عصر مشروطیّت ، تهران ( تاریخ مقدمه 1350 ش ) ؛
(5) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1376 ش ؛
(6) عطاءالله فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356 ش .

/ باقر عاقلی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2945
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست