باقی تبریزی ، میرعبدالباقی ، ملقب به «دانشمند» و متخلّص به «باقی »، شاعر صوفی مشرب و خوشنویس آذربایجانی (متوفی 1039). از تاریخ ولادت و دوران کودکی او اطلاعی در دست نیست . در تبریز، نزد علاءالدین محمّدبن محمّد تبریزی معروف به علاءبیگ ، به تحصیل علوم و خطاطی پرداخت و به اشتهار رسید؛ سپس به دعوت عبدالرحیم خان خانان ، سپهسالار هند (متوفی 1036)، به هندوستان رفت (تربیت ، ص 145؛ دولت آبادی ، ص 243؛ ایرانی ، ص 187؛ دیهیم ، ج 2، ص 76)؛ امّا امین احمد رازی او را شاگرد میرزاجان دانسته و گفته است که پس از رفتن او به توران ، باقی نیز به دربار عبدالرحیم خان خانان رفت (ج 3، ص 243)، سپس به بغداد سفر کرد و در خانقاه مولویه (مولویخانه ) نزد دده مصطفی ، استاد خوشنویسی به مشق خط پرداخت تا اینکه شاه عباس اول صفوی (متوفی 1038) آوازه خطاطی اش را شنید و در 1032 او را برای کتابت گنبد بزرگ و صفّه روبه قبله و طاق در مسجد و ایوان مسجد شاه اصفهان یا مسجد جامع جدید عباسی به اصفهان دعوت کرد (فلسفی ، ج 2، ص 397؛ ایرانی ، ص 187؛ دیهیم ، ج 2، ص 76؛ دولت آبادی ، ص 225؛ هدایت ، ص 282). استاد دیگرش علیرضا عباسی تبریزی خوشنویس قرن یازدهم ، بود که شاه عباس ، باقی را برای آموختن خط ثلث به او سپرد (فلسفی ، ج 2، ص 374). باقی در نگاشتن خط ثلث و نسخ شهرت داشت . مرقع قصیده «بُرده » سرودة شرف الدین ابوعبدالله محمّدبن سعید بوصیری (متوفی 694) در نعت پیامبر (1036) که در کتابخانه مجلس موجود است (دولت آبادی ، ص 227؛ تربیت ، ص 146) و کتابت صد کلمه ، از کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام ( به انتخاب جاخظ ) ، به خط نسخ (آقابزرگ طهرانی ، 1411، ص 312) از جمله خطوط اوست .

باقی با خوشنویسان بنامی چون میرعماد * قزوینی (مقتول در 1024) و باباشاه * اصفهانی معاصر بود. از دیگر معاصران او می توان شیخ بهایی و میرداماد، و از شاگردانش در خطّاطی ، محمدطاهر نصرآبادی ، صاحب تذکرة نصرآبادی را نام برد. وی در انواع علوم و مسایل همچون حکمت و ریاضی و علوم ادبی و عربی سرآمد و مقبول علمای آذربایجان و عراق بود (سنگلاخ خراسانی ، ذیل «احوال ملاعبدالباقی تبریزی ») و چون به مسلک صوفیه بسیار علاقه داشت ، به «مولی الجلیل جمال السالکین » و «صوفی تبریزی » وصف می شد (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 59).

آثار او عبارت است از: تفسیر قرآن مجید به مشرب صوفیانه ؛ شرحی بر صحیفة سجادیه به همان مشرب (همان ، ج 3، ص 59 ـ60)؛ منهاج الولایة من کتاب نهج البلاغة (شرح فارسی نهج البلاغه بر مشرب تصوف ) که در آن نهج البلاغه را تقسیم بندیِ موضوعی (در دوازده باب ) کرده است . (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به منزوی ، ج 2، ص 1695)؛ اشعاری در قالب قطعه ، رباعی و مفردات در عرفان و عشق و شکایت از روزگار و اهل آن (دیهیم ، ج 2، ص 78؛ دولت آبادی ، ص 227؛ تربیت ، ص 145؛ هدایت ، ص 282).

آقابزرگ طهرانی (1403، ج 9، قسمت 2، ص 682) می گوید که او دیوان داشته و قطعه ای از دیوانش را در مجموعه ای در کتابخانة شیخ موسی اردبیلی در نجف دیده است . سنگلاخ خراسانی (همانجا) نیز گفته که او دیوان شعر داشته است و «تیمنّاً» چند قطعه از اشعار او را با ذکر مشخصات کتابت آنها، آورده است . تربیت (ص 145-146) چهار رباعی و هدایت (ص 282-283) دو رباعی از او را نقل کرده اند. نامه ای فلسفی ـ عرفانی نیز از او خطاب به ابراهیم همدانی (متوفی 1026) باقی است که منزوی از نسخ خطی آن نشانی داده است (ج 2، ص 1439-1440).

---

منابع :
(1) محمّدحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی التصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام شیعة ، بیروت 1411/1990؛
(3) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(4) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ، عبدالمحمد ایرانی ، پیدایش خطّ و خطّاطان ، مصر 1306 ش ؛
(5) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314 ش ؛
(6) عزیز دولت آبادی ، سخنوران آذربایجان ، تبریز 1355 ش ؛
(7) محمد دیهیم ، تذکره شعرای آذربایجان ، تبریز 1367 ش ؛
(8) میرزا سنگلاخ خراسانی ، تذکرة الخطّاطین ، چاپ سنگی تبریز 1291؛
(9) نصراللّه فلسفی ، زندگانی شاه عباس اوّل ، تهران 1364 ش ؛
(10) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348-1351 ش ؛
رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، تذکره ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرگانی ، تهران ( 1344 ش ) .

/ سیّاره مهین فر ـ گروه ادبیات فارسی /