پیرعلمدار ، از برجهای آرامگاهی معروف قرن پنجم ، در شرق دامغان . پیرعلمدار در گذشته در کنار راه ری به بسطام و نیشابور قرار داشت . فریزر که در 1236/1821 از این محل دیدار کرده به این بنا اشاره کرده ، ولی تکیة اصلی او بر مسجد مجاور برج است (ص 313ـ314). در 1274/1858 خانیکوف از این بنا دیدن کرده و به شرح آن پرداخته است (ص 74ـ75).

برج پیرعلمدار، برج آرامگاهی بدون سردابه ای است که نقشة (پلان ) آن در داخل و خارج دایره ، قطر داخلی آن 70ر4 و قطر خارجی 40ر6 و بلندی برج 5ر12متر است . آجرچینی نمای اصلی تا ارتفاع 70ر5 متری به صورت ساده انجام گرفته و از این ارتفاع به بعد با نوارهای هشتگانه ای زینت یافته است . ورودی برج به طرف مسجدی قرار دارد که کمتر از یک قرن بعد در کنار برج برپا شده است . ابعاد این ورودی 80ر0*50ر1 متر است که در وسط بخش آجرچینی سادة بدنة برج جاسازی شده است . برای جلوه بخشیدن به ورودی ، آن را درون درگاهی با قوس تیزه دار قرار داده اند که پایه های قوس بر روی دو ستونچة تزیینی پیل پا مانند قرار دارد. قابی مستطیل ، به بلندی 90ر2 و عرض 02ر2 متر، درگاهی تزیینی را دربر گرفته است . تزیینات میان نعل درگاه ورودی تا زیر تیزة قوس عبارت است از یک کتیبة گچبری که در میان دو نوار کم عرض زنجیره ای ، شامل مربعهایی که از گوشه ها به هم متصل اند، و دو نوار مشبک با طرح اسلیمی وار قرار گرفته است . پشت بغلهای قوس سردر نیز دارای تزییناتی در مایة ستاره های شانزده پر است . تزیینات بالای برج وزیر گنبد با هنرمندی خاصی در پنج نوار بسیارکم عرض و سه دورة پهن انجام گرفته است . کتیبة زیبای کوفی برج در وسط دونوار پهن تزیینی در مایة کارِ گره قرار دارد که جلوه ای چشمگیر به بنا بخشیده است . بخشی از این کتیبه و تاریخ آن را نخستین بار خانیکوف خواند (همانجا). نوشتة کوفی کتیبه از تزیینات زیبایی برخوردار است . در ساقة حرفهایی چون الف و لام ، گره هایی به گونه های مختلف اجرا شده و طرحهایی به شکل گلابی در آن به کار رفته است که جنبه ای استثنایی به آن می بخشد. کشیدگی حرفهای این کتیبه در مقایسه با کتیبه های همزمان ، چون رادکان غربی ، در حد اعلای افراط است . زمینة نوشته های این کتیبه کاملاً صاف و بدون تزیین است .



برای استواری گنبدِ فراز برج ، آجرها در چند رج پیش نشسته اند و دورتادور قرنیزی ایجاد شده تا از چکیدنِ باران بر روی تزیینات کتیبه جلوگیری کند. گنبد در مایة گنبدهای رُک و شلجمی شکل اجرا شده است . برای راه یافتن به داخل برج باید از سه پله پایین رفت . برروی دیوار درونی ، در بلندی 50ر3 متری ، یکی از زیباترین نوارهای کتیبه ای قرآنی به تاریخ 417 وجود دارد که متن آن نقاشی شده است و هشتاد سانتیمتر عرض دارد. فضای داخل آرامگاه حالت وهم انگیزی القا می کند که باکاربرد بنا تناسب دارد. اندازة آجرهای به کار رفته در برج 5*24*24 سانتیمتر است . برج ، ایوانی مقرنس با کتیبه ای از گچبری داشته که تنها بخشی از آن به جای مانده است (برای متن کامل این کتیبه رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 279).

به نوشتة برخی منابع ، این بنا (قصر؛
رجوع کنید به متن کتیبه ) آرامگاه محمدبن ابراهیم ، پدر ابوحربِ بختیار * ، ممدوح منوچهری ( دیوان ، ص 21، 114، 169) و سپس حاکم ایالت قومس از سوی منوچهر فلک المعالی ، شاه زیاری ، بوده است ( دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی ، ص 377). این بنا به شمارة 79 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است .

بقعه ها و آرامگاههای دیگری نیز با همین نام در ایران وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به مخلصی ، ص 122؛
دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی ، ص 431).

---

منابع :
(1) علاوه براطلاعات شخصی مؤلف ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(3) دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی : بناهای آرامگاهی ، تهران : پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی ، 1376؛
(4) محمدعلی مخلصی ، آثار تاریخی سمنان ، ( بی جا، ? 1356ش ) ؛
(5) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347ش ؛


(6) J. B. Fraser, Narrative of a journey into Khora ¦ ssa ¦ n in the years 1821 and 1822 , London 1825;
(7) N.De Khanikoff, Mإmoire sur le partie mإridional de l'Asie Centrale , Paris 1861.

/ پرویز ورجاوند /