پیرسون ، جیمزداگلاس ، از برجسته ترین پیشگامان کتابداری و کتابشناسی در زمینة مطالعات اسلامی و پدیدآورندة ایندکس اسلامیکوس . پیرسون در آذر 1290/ دسامبر 1911 در خانواده ای تنگدست ، در کیمبریج ، به دنیا آمد و در شانزده سالگی ، به عنوان آورندة کتاب ، در کتابخانة دانشگاه کیمبریج به کار پرداخت . او که به زبانهای خارجی علاقه مند بود، برای یاد گرفتن زبان عبری از بورس تحصیلی کالج سنت جان بهره برد و عربی و فارسی را نیز در کالج پمبروک آموخت و در 1315 ش / 1936 فارغ التحصیل شد؛ سپس به مدت پنج سال در بخش شرق شناسی کتابخانة دانشگاه کیمبریج کار کرد. در 1320 ش / 1941 به خدمت ارتش درآمد و به جنگ رفت . پس از اتمام جنگ ، از 1324 ش / 1945 تا 1329 ش / 1950، کمک کتابدار کتابخانة دانشگاه کیمبریج شد و بلافاصله در کتابخانة مدرسة مطالعات شرقی و افریقایی در لندن به سمت کتابداری منصوب گردید (رُپر، ص 1). پیرسون از 1333 ش / 1954 کار نگارش و تألیف را آغاز کرد. نخستین کتاب او که در همین سال انتشار یافت فهرستی از مجموعه های نسخ خطی شرقی در کتابخانه های انگلیس بود (افشار، ص 718). پیرسون تا 1351 ش / 1972 در کتابخانة مدرسة مطالعات شرقی و افریقایی مشغول کار بود. در این سالها او توانست کتابخانه را وسعت بخشد که احتمالاً مهمترین دوره در تاریخ این کتابخانه نیز بوده است ، همچنین دامنة اطلاعات خود را در زمینة کتابداری و کتابشناسی افزایش دهد و کتابها و نشریاتی را که برای پژوهشهای شرقی مرجع محسوب می شدند به چاپ رساند (همان ، ص 721؛ رپر، همانجا). پیرسون در اواسط دهة 1330 ش / 1950 تصمیم گرفت که علاوه بر حفظ فهرست معمول کتابها، از مقاله های موجود در نشریه های ادواری و دیگر مجلدات مجموعة مقالات کتابخانه نیز فهرستی فراهم آورد. او سرانجام با یاری دستیارانش در مدرسة مطالعات شرقی و افریقایی ، فهرستی مشتمل بر 000 ، 25 مقاله که از 1295 تا 1334 ش / 1906 تا 1955 به چاپ رسیده بود، گردآوری کرد ( ایندکس اسلامیکوس 1981ـ1985 ، ج 1، ص XIV ؛ پیرسون ، ص IX ؛ رپر، همانجا). این اثر نخست به عنوان یک فهرست طرح ریزی شده بود نه یک کتابشناسی ، ولی بتدریج موجودیِ کتابخانه های دیگر جز مدرسة مطالعات شرقی و افریقایی را نیز شامل شد. بنابراین ، مرحلة بعدی مرتب کردن فهرست در شکل طبقه بندی شده بود که به نام ایندکس اسلامیکوس مشتمل بر 26076 مقاله در 1337 ش / 1958 به چاپ رسید.این کتاب با استقبال خوبی روبرو شد و در اندک زمانی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت (رپر، همانجا). پیرسون در 1350 ش / 1971 مجموعة اطلاعات و مطالعات خود را دربارة نسخ خطی شرقی موجود در کتابخانه های اروپایی و امریکای شمالی به چاپ رسانید (افشار، ص 718ـ 719). در 1351 ش / 1972 به سمت عضو ارشد و سپس به استادی کرسی کتابشناسی در حوزة آسیا و افریقا در دانشگاه لندن برگزیده شد (رپر، همانجا). پیرسون ، به دعوت کنگرة پنجم باستانشناسی و هنر ایران ، به ایران آمد و پیشنهاد تهیة کتابشناسی مطالعات ایران پیش از اسلام را پذیرفت و در 1354 ش / 1975، به مدد کتابخانة مدرسة شرقی و افریقایی لندن ، آن را تهیه کرد، که بنگاه ترجمه و نشر کتاب با نام کتابشناسی ایران پیش از اسلام منتشر ساخت (افشار، ص 717).

پیرسون تا 1361ش / 1982 سردبیری ایندکس اسلامیکوس را بر عهده داشت . او تا کمی پیش از مرگش در 1376 ش / 1997، در تدوین طرحهای دیگر کتابشناسی شرکت داشت (رپر، همانجا).

پیرسون همواره از همکاران خود، متخصصان کارآمد می پرورید و در اغلب کارهای کتابشناسی از همکاری آنان بهره می برد. > کتابشناسی بین المللی افریقا < ، > راهنمای نسخه های خطی و اسناد مربوط به خاورمیانه و آفریقای شمالی در بریتانیا < ، > راهنمای نسخه های خطی و اسناد مربوط به آفریقا در بریتانیا < (در دو جلد) همه به همین اسلوب فراهم شده است (رپر، ص 2ـ3؛ افشار، ص 718).

پس از اتمام چاپ ایندکس اسلامیکوس ، بتدریج ، مجموعه ای از ضمایم آن نیز تهیه گردید که عناوین مقالاتِ چاپ شده تا 1359 ش / 1980 را دربر داشت . تکملة نخست این اثر (مقالات 1956ـ1960) در 1341 ش / 1962 انتشار یافت که در آن نشریات جدیدی به منابع قبلی افزوده شده بود. تکملة دوم (مقالات 1961ـ 1965) در 1346 ش / 1967 انتشار یافت و تکملة سوم (مقالات 1966ـ1970)، که با همکاری آن والش تهیه شده بود، در 1351 ش /1972 به چاپ رسید. تکملة چهارم (مقالات 1971 تا 1975) در 1356 ش / 1977 انتشار یافت . آخرین تکمله (مقالات 1976 تا 1980) نیز در دو بخش مقالات و تک نگاشتها در 1362 ش / 1983 منتشر شد. در این تکمله ها، بتدریج ، از مجلات ترکیه و اسپانیا و کشورهای بالکان ، بیشتر از گذشته ، استفاده می شد. به این ترتیب ، تکمله های ایندکس اسلامیکوس هر پنج سال یک بار منتشر و اطلاعات آن روزآمد می گردید. از 1356 ش / 1977، پیرسون به انتشار سه ماهة ایندکس اسلامیکوس مبادرت کرد (رپر، ص 1).

با اینکه در رده بندی به کار رفته در این کتاب ، سعی شده است موضوعات در رده های واقعی قرار گیرند، تنظیم آن برپایة طرحهای از پیش تعیین شده و مبتنی بر منطقی خاص نبوده و نمی توان ادعا کرد که مقالات کاملاً زیر عناوین موضوعی مناسب آمده و از این لحاظ دقت و تناسب لازم رعایت شده است . با وجود این ، رده بندی پیرسون بسیار راهگشاست و هر جا لازم بوده ، از «ارجاع » کمک گرفته شده است (پیرسون ، مقدمه ، ص VIII ). ایندکس اسلامیکوس بعدها به سردبیری رُپِر به کار خود ادامه داده و محدودة جغرافیایی این مقالات ، تمام سرزمینهای اسلامی و مناطقی است که مسلمانان فتح کرده یا زیرنفوذ خود درآورده اند، و نیز مناطقی که بنحوی اسلام به آنجاها راه یافته و با فرهنگ و تمدن بومی تماس پیدا کرده است ، یعنی تقریباً تمام جهان مسکون ؛
اما سرزمینهایی که در آن اسلام تسلط کامل دارد، با جزئیات بیشتر بررسی شده است . تقسیم بندی جغرافیایی ذیل هر سر عنوان موضوعی اعمال شده است . نمایة نویسندگانِ مقالات در پایان هر جلد موجب سهولتِ دستیابی به مطالب است (همان ، مقدمه ، ص IX-VIII ).

ایندکس اسلامیکوس در مجلدات نخست تنها به مقالات نشریات ، یادنامه ها و کنگره ها و سایر نشریاتی که بین الدفتین قرار داشت ، می پرداخت اما از 1356 ش / 1977، کتابها و تک نگاشتها نیز به حوزة کار آن اضافه گردید (همان ، مقدمه ، ص VII ؛
رپر، همانجا). با توجه به مسائل نوین جهان اسلام ، بتدریج ، عناوین موضوعی تازه ای مانند اقتصاد، سیاست ، اقلیتهای مسلمان ، و نمایشنامه نویسی به سرعنوانهای پیشین اضافه گردید ( ایندکس اسلامیکوس 1981ـ1985 ، ج 1، ص XIV )و در حال حاضر در دو بخش جدا، مقالات و کتابها و تک نگاشتها، منتشر می گردد. در 1375 ش ، در دورة چهارم جایزة جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ، از این فهرست تقدیر شد (ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ص 13).

پیرسون در 1346 ش / 1967 در بنیانگذاری کمیتة کتابخانه های خاورمیانه پیشگام بود و در این زمینه مجموعة طویلی از کتابشناسیهای بزرگ و کوچک پدید آورد. این فعالیت مداوم به تشکیل کمیتة بین المللی کتابخانه های خاورمیانه انجامید (رپر، ص 1ـ2).

---

منابع :
(1) ایرج افشار، «جشن نامة پیرسن و کتابداری شرقی »، آینده ، سال 7، ش 9ـ10 (آذر و دی 1360)؛
(2) ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، کارنامة شش دوره اعطای جایزة جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ، 1377ـ1372 ، تهران 1377ش ؛


(3) Index Islamicus 1981-1985: a bibliography of books and articles on the Muslim world , compiled & edited by G.J. Roper, London 1991;
(4) J.D. Pearson, Index Islamicus: 1906-1955 , London 1974;
(5) Geoffrey Roper, Professor James Douglas Pearson 1911-97 . [on-line]. Available: http: // www. lib. umich. edu/ libhome/ Area. Programs/ Near. Eas...

/ سوسن فرهنگی /