پیرانشهر ، شهرستان و شهری در استان آذربایجان غربی .

1) شهرستان (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 721 ، 86 تن ). واقع در جنوب استان ، از شمال به شهرستان اشنویه ، از مشرق به شهرستانهای نقده و مهاباد، از جنوب به شهرستان سردشت و از مغرب به مرز عراق محدود، و مشتمل بر دو بخش مرکزی و لاجان (لاهیجان )، پنج دهستان و یک شهر به نام پیرانشهر است .

این شهرستان در منطقه ای کوهستانی (کوههای زاگرس ) قرار گرفته از شمال غربی با سیاه کوه (ارتفاع : ح 450 ، 3 متر) و از جنوب غربی با کوه شیخان (ارتفاع : ح 051 ، 3 متر) احاطه شده است (جعفری ، ج 1، ص 343، 368). رود کِلاس (گِلاس )، ریزابة زاب کوچک ، در آن جاری است و در مسیر این رود، رودهای دیگر شهرستان چون چم لاوین ، چَم اَوَجِر، چم حاجی ابراهیم ، بادین آباد، زِه ، چم آبخورد و چم زویان به آن می ریزند (همان ، ج 2، ص 399، 489).

اهالی عمدتاً به زراعت ، باغداری ، دامداری و تولید صنایع دستی اشتغال دارند. آب کشاورزی و آشامیدنی از چشمه و چاه تأمین می شود و محصولاتی از قبیل گندم ، جو، نخود، چغندرقند، آفتابگردان و محصولات باغی مانند گردو، بادام ، سیب ، توت ، انجیر، انگور، قیسی و به دارد؛ از گیا دارای بلوط سیاه و سقز است . بافت قالی ، جاجیم و شال از تولیدات صنایع دستی آن به شمار می رود. ایلات پیران * ، منگور، مامش و صوفیانلو در محدودة آن به سر می برند (اسکندری نیا، ص 90، 402). راه مهاباد ـ اشنویه از این شهرستان می گذرد.

از لحاظ تقسیمات اداری و سیاسی ، در 1338 ش دهستانهای پیران و کهنه لاهیجان و مامش از شهرستان مهاباد منتزع و به نام بخش خانه ، تابع شهرستان نقده شد و آبادی خانه نیز مرکز بخش شد ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «خانه »). بخش خانه در 1347 ش به دلیل سکونت ایل پیران به پیرانشهر تغییر نام یافت (توکلی مقدم ، ذیل مادّه ). این بخش در 1348 ش تبدیل به شهرستان شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 5). در تقسیمات کشوری 1355 ش ، پیرانشهر با یک بخش به نام حومه و سه دهستان ضبط شده است . طبق تصویبنامة هیئت وزیران در 1366 ش ، شهرستان پیرانشهر مشتمل بر چهار دهستان به نامهای منگور غربی ، پیران ، لاهیجان شرقی و لاهیجان غربی تشکیل شد و در همین سال دهستان لاهیجان نیز در ترکیب آن قرار گرفت (همانجا؛ ایران . قوانین و احکام ، ص 748). در 1373 ش بخش لاجان (لاهیجان ) در این شهرستان تشکیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، همانجا).

به دلیل موقعیت سوق الجیشی خاص منطقه (نزدیکی به مرز) پادگانهایی در پیرانشهر، مانند پادگان جلدیان ، پادگان پیرانشهر و پادگان بزرگ پسوه احداث شده است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 1، ص 265؛ محبوبی ، ص 149، پانویس 1).

آثار باستانی شهرستان عبارت اند از: تپه قلات جلدیان ، تپة قلات موت آباد، تپه آشه وان (گرد)، قلات شین آباد گرد، مرقد و نیز قلعه و تپه ای قدیمی متعلق به دورة ساسانیان در آبادی قدیمی پسوه ، مرکز دهستان لاهیجان شرقی در حدود 5ر13 کیلومتری مشرق پیرانشهر (کریمی ، ص 207؛ سازمان میراث فرهنگی . معاونت پژوهشی ، ش 610ـ614).

برخی نام آبادی پسوه را اخذ شده از واژة اکدی پارسوا (نام سرزمینی که در 834 ق م اراضی واقع در جنوب و جنوب غربی دریاچة ارومیه را شامل می شد) به معنای «خطّه » و «مرز و کنار» می دانند (دیاکونف ، ص 155؛ گیرشمن ، ج 1، ص 129؛ پدرام ، ص 64ـ 65). به نظر می رسد شهر بَسْوَی ــ که یاقوت حموی (ج 1، ص 626) در قرن هفتم آن را شهری از آذربایجان ، کنار خان خاصبک آورده و حمدالله مستوفی (ص 86) در قرن هشتم آن را یکی از چهار شهر تومان مراغه ذکر کرده است ــ همان پسوة امروزی باشد.

از کل جمعیت شهرستان در 1375 ش ، 805 ، 33 تن (حدود 38%) شهرنشین و 916 ، 52 (حدود 61%) روستانشین بوده اند.

2) شهر (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 805 ، 33 تن ). مرکز شهرستان ، در ارتفاع حدود 455 ، 1 متری ، در 196 کیلومتری جنوب شهر ارومیه واقع است . رود لاون (لاوین ) در مشرق شهر جریان دارد. شهر در میان راههای اشنویه به سردشت و نقده به سردشت واقع است و از طریق تمرچین در غرب به عراق مرتبط می شود ( جغرافیای کامل ایران ، همانجا).

شهر دارای دو بافت معماری قدیم و جدید است . بافت قدیمی شهر که در دامنة کوه جای دارد، دارای ساختمانهایی از گل و خشت است و بافت جدید شهر که در دشت واقع است ، ساختمانهایی امروزی دارد (همانجا). دو محلة کونه خانه (کهنه خانه ) و زرگتن که امروزه از محله های قدیمی شهر محسوب می شوند، در گذشته دو آبادی بوده اند. از صنایع مهم پیرانشهر، کارخانة قند است (همانجا). پیرانشهر در 1339 ش شهر شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، همانجا).

پیشینه . پیرانشهر در گذشته خانه نامیده می شد. برخی نام قدیم آن را برگرفته از خان (ارباب ) و گروهی دیگر آن را به معنای کاروانسرا (به دلیل نزدیکی به مرز) می دانند (عبدی ، ص 34). ظاهراً مکانی که یاقوت حموی (همانجا) به نام «خان خاصبک » در کنار بَسْوَی ضبط کرده می تواند اشاره به خانه (پیرانشهر امروزی ) باشد.

از وقایع مهم شهر، استقرار واحدهایی از لشکر رضائیه (ارومیه ) در این شهر پس از شهریور 1320 در جریان هجوم ارتش شوروی به ایران بود (دهقان ، ص 662).

---

منابع :
(1) ابراهیم اسکندری نیا، ساختار سازمان ایلات و شیوة معیشت عشایر آذربایجان غربی ، ارومیه 1366ش ؛
(2) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(3) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378ش ؛
(5) محمود پدرام ، تمدن مهاباد: مجموعه آثار باستانی از قلعة دم دم تا تخت سلیمان ، تهران 1373ش ؛
(6) غلامحسین توکلی مقدم ، وجه تسمیة شهرهای ایران ، ج 1، تهران 1375ش ؛
(7) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(8) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(9) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362ش ؛
(10) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374ش ؛
(11) علی دهقان ، سرزمین زردشت ( رضائیه ): اوضاع طبیعی ، سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، تاریخی ، تهران 1348ش ؛
(12) ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تاریخ ماد، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357ش ؛
(13) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 4: استان سوم و چهارم ( آذربایجان )، تهران 1330ش ، 1355ش ، ذیل «پیران » و «خانه »؛
(14) سازمان میراث فرهنگی . معاونت پژوهشی ، «گزارش فهرست ثبت آثار ملی ایران »، 1377ش (منتشرنشده )؛
(15) سعید عبدی ، «میژووی پیرانشار ( تاریخ پیرانشهر ) »، سروه ، سال 11، ش 113ـ114 (آذر و دی 1374)؛
(16) بهمن کریمی ، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران ، تهران 1329ش ؛
(17) رومن گیرشمن ، هنر ایران ، ج 1: در دوران ماد و هخامنشی ، ترجمة عیسی بهنام ، تهران 1346ش ؛
(18) جمشید محبوبی ، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب و تکاب و شاهین دژ ، تهران 1370ش ؛
(19) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(20) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(21) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ نادر کریمیان سردشتی /