پولیساریو ، سازمانی سیاسی ـ نظامی ، متشکل از مردم صحرای غربی در شمال غربی افریقا، که در راه کسب استقلال این ناحیه مبارزه می کند. پولیساریو سرنامِ عنوان اسپانیاییِ این سازمان (= جبهة مردمی برای آزادی ساقیة الحمراء و ریو دُ اورو) است . ریو د اورو نام قدیم پرتغالی است که پرتغالیها به بخشی از صحرای غربی داده اند. پیش از تشکیل این جبهه چند سازمان و تشکّل سیاسی با هدف ایجاد وحدت برای صحرای غربی تأسیس شده بود، اما هیچ کدام موفقیتی به دست نیاورده بود (مورونی ، ج 2، ص 695؛ > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، ذیل "Polisario" ).

صحرای غربی در متون قدیم جغرافیایی و تاریخی اسلامی ذیل نام کلی «صحراء» وصف شده است . ابوالفداء، جغرافیانویس قرن هفتم ـ هشتم ، زیر عنوان «ذکر بلاد مغرب » به صحرا اشاره کرده است (ص 163). ادریسی (ج 1، ص 221، 223، 225، 250، 260 و جاهای دیگر) و لئوی آفریقایی (جاهای متعدد) هم در آثار خود از صحرا یاد کرده اند. صحرای غربی امروزه به ناحیه ای گفته می شود (با وسعت 000 ، 284 کیلومتر مربع ، بر اساس اعلام جبهة پولیساریو ـ اردلان ، ص 203) که بین کشورهای مراکش ، الجزایر، موریتانی و اقیانوس اطلس واقع است (برای آگاهی از جزئیات جغرافیایی و تاریخی رجوع کنید به صحرا(2) * و صحرای غربی * ).

صحرای غربی ناحیه ای مسلمان نشین بود که در قرن دوازدهم / هجدهم مستعمرة اسپانیا شد. اسپانیاییها ناحیة قدیمی ساقیة الحمراء و ناحیة اسلامی ـ افریقایی ریو د اورو را در 1337ش / 1958 در یک واحد جغرافیایی متمرکز کردند و آن را «صحرای اسپانیا» نامیدند و شورایی اسپانیایی برای ادارة آن تشکیل دادند (مورونی ، همانجا). تسلط استعماری اسپانیا بر این ناحیة افریقای اسلامی ، که معدن غنی فسفات آن مشهور و از بزرگترین معدنهای فسفات جهان است (شیخ نوری ، ص 121) و ساحلهای مناسب دریایی آن برای ماهیگیری طمع استعمارگران را برانگیخته بود، به آسانی صورت نگرفت . برخوردهای شدید با اسپانیاییها از همان آغاز اقدامات استعماری شکل گرفت ، اما مدتی طول کشید تا مقاومتهای مردمی پراکنده و سازمان نیافته به حرکتی استقلال خواهانه و جنبشی ضداستعماری تبدیل شد ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 9، ص 447). سالهای 1309ـ1329 ش / 1930ـ 1950 را از لحاظ تکوین و قوام یافتن جنبش ضدّاسپانیایی در آن ناحیه ، دورة با اهمیتی می دانند (مورونی ، ج 2، ص 683). تحوّل جدّی سیاسی در صحرای غربی از زمانی آغاز شد که کشور مراکش ، همسایة شمالی و نیرومند صحرای غربی ، که از دیرباز دعاوی ارضی در این ناحیه داشته است ، استقلال خود را از فرانسه باز گرفت (اسفند 1334/ مارس 1956). اسپانیا اندکی بعد، از همة دعاوی سابق خود در مراکش صرف نظر کرد و عملاً به حمایت از دولت تازه تأسیس مراکش پرداخت و در 1335ش / 1957 نیروهای خود را از ریو د اورو بیرون کشید. اسپانیا خروج از صحرا را با عقد توافقی با دولتهای مراکش و موریتانی (موافقتنامة مادرید، منعقد در 23 آبان 1354/ 14 نوامبر 1975) آغاز کرد و متعهد شد که تا 9 اسفند 1354/ 28 فوریة 1976 از صحرای غربی خارج شود و دو سوم این صحرا را در شمال این سرزمین ، که معدنهای غنی و نقاط آباد در آن واقع شده است ، در اختیار مراکش و یک سوم دیگر را، که بیشتر ناحیه ای کویری و در جنوب واقع است ، در اختیار موریتانی قرار دهد (مورونی ، ج 2، ص 683، 695؛ ویلیامز، ص 708؛ سریع القلم ، ص 45).

مراکش و موریتانی در مهر 1354/ اکتبر 1975 محرمانه توافق کردند که از دعاوی تاریخی خود برای تقسیم صحرای غربی بین خود پشتیبانی کنند (مورونی ، ج 2، ص 695). مراکش در پی این توافق ، دعوی مالکیت خود را بر بخشی از صحرای غربی در دادگاه جهانی مطرح کرد و به دنبال تهییجی عمومی و تبلیغاتی ، با دست زدن به «راهپیمایی سبز»، سیاستهای دیپلماتیک و تبلیغاتی خود را همراه کرد. در این راهپیمایی 000 ، 350 مراکشی از مرز مراکش و صحرا گذشتند تا بدین وسیله مالکیت مراکش را محرز کنند. در همان زمان ، مراکش در نهان برای اقدامات نظامی آماده می شد و خود را به جنگ افزارهای جدید مسلح می ساخت (همانجا). این رویدادها به زیان حقوق و مصالح و منافع مردم صحرا بود و زمینه را برای برخوردهای خشونت آمیز و ظهور جنبشهای سیاسی ـ نظامی مردم صحرای غربی فراهم ساخت .

هستة اصلی جبهة آزادیبخش پولیساریو را چند تن از مبارزان با تجربة ضدّ استعماری ، که در اواخر دهة 1330ش / 1950 در موریتانی ساکن بودند، و جوانانی از صحرا تشکیل دادند. از 20 اردیبهشت 1352/ 10 مه 1973 که گروهی از دانشجویان صحراوی در دانشگاه محمد پنجم در رباط موجودیت جبهه را اعلان کردند، پولیساریو عملاً وارد صحنة مبارزات سیاسی شد. در بیانیّة سیاسی تأسیس ، از مشی «قهر انقلابی » و «مبارزة مسلّحانه » با حکومت استعمارگر اسپانیا سخن رفته بود. در کنگرة جبهه ، مصطفی سیدالاوالی که چهرة سیاسی مؤثر و با نفوذی بود، به عنوان رهبر جبهه برگزیده شد. او در خرداد ـ تیر 1355/ ژوئن 1976 در جریان عملیات نظامی در موریتانی کشته شد (برکات ، ص 175).

در کنگرة دوم ، که تقریباً با فاصلة زمانی کمتر از یک سال از کنگرة اول برگزار شد، استقلال صحرای غربی به عنوان هدف اصلی پولیساریو رسماً اعلام گردید ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا). البته دیدگاههای سیاسی جبهه و ویژگیهای ایدئولوژیک حاکم بر آن ، هیچ گاه از سوی جبهه یا رهبران و مسئولان آن بتفصیل و بصراحت بیان نشده است ، اما پژوهشگران سیاسی از خلال گفته ها و نوشته های مسئولان جبهه گرایش شدید به ملی گرایی عربی را بیش از گرایش به اندیشه های سیاسی دیگر تشخیص داده اند (برکات ، ص 146).

تشکیلات سیاسی جبهة پولیساریو آمیزه ای از ساختار سازمانی نظامی ـ سیاسی است . فرمانده کل و هیئت اجرایی ،که گفته می شودازسوی اعضای جبهه انتخاب می شوند،در رأس تشکیلات پولیساریو قرار دارد. اعضای هیئت

دولت جمهوری دموکراتیک صحرا، متشکّل از رئیس جمهور (دبیرکل جبهه پولیساریو) و نخست وزیر و چند وزیر،از سوی هیئت اجرایی برگزیده می شوند (گلشن ، ص 311؛ فیشتلیوس ، ص 159ـ162). طرحی از نمودار تشکیلات سیاسی پولیساریو ارائه شده است که در آن ، جهت پیکانها نشان دهندة برگزیننده و گزیده شونده است ( رجوع کنید به فیشتلیوس ، همانجا):

حملات چریکی جبهة آزادیبخش پولیساریو به اسپانیا و مراکش و موریتانی ، پس از اعلان مفاد موافقتنامة مادرید، آغاز شد. گفته شده است که چریکها در این حملات از سلاحهای ساخت روسیه استفاده می کرده اند و به احتمال نزدیک به یقین این سلاحها از طریق لیبی و الجزایر در اختیار آنها قرار می گرفته است (برکات ، ص 148). سیاست نظامی پولیساریو این بود که نخست به نیروهای موریتانی در صحرا حمله برد و پس از تضعیف آنها، به نیروهای مراکشی و تأسیسات خارجی در صحرا یورش آورد. چریکهای پولیساریو در پی این سیاست نظامی ، از مرز صحرا و موریتانی گذشتند و به تأسیسات شرکتهای فرانسوی در خاک این کشور شبیخون زدند و در 11 اردیبهشت 1355/ اول مه 1976 عده ای از متخصصان فرانسوی را به گروگان گرفتند، و در یورشهای بعدی همین عمل را تکرار کردند که به واکنشهای تند دولت فرانسه و برخی کشورها و سازمانهای بین المللی انجامید. هواپیماهای جنگندة فرانسه از پایگاههای موریتانی به پرواز درآمدند و مواضع پولیساریو را بمباران کردند، و صلیب سرخ فرانسه و صلیب سرخ جهانی با همکاری هلال احمر کشور الجزایر برای آزادی گروگانهای فرانسوی به فعالیت پرداختند (مورونی ، ج 2، ص 695؛ سریع القلم ، ص 83).

در 1354ش / اوایل 1976 نیروهای اسپانیا صحرای غربی را ترک گفتند و ارتشهای مراکش و موریتانی وارد صحرا شدند و نقاط حساس را اشغال کردند. شمار بسیاری از مردم صحرا، که رقم آنها را بین یک تا دو سوم کل جمعیت صحرای غربی (جمعیت کل صحرای غربی بر اساس اعلام جبهة پولیساریو: رقم اغراق آمیز یک میلیون تن ؛ بر پایه آخرین سرشماری در 1353 ش / 1974:487 ، 73 تن ؛ و بنا به ادعای مراکش : 000 ، 120 تن ؛ اردلان ، ص 205) تخمین می زنند، خانه و کاشانه شان را بر اثر همین تهاجمها از دست دادند و به سمت مرز الجزایر روانه شدند. جمعیت انبوهی از صحراویها در حواشی شهر مرزی تیندوف در اردوگاههای آوارگان متمرکز شدند. زندگی گروهی عظیم آواره و مهاجر در اردوگاه ، زمینه را برای تبدیل شدن اردوگاه به پایگاه آموزشها و تمرینهای سیاسی و نظامی فراهم آورد. چریکهای پولیساریو عضوگیری از میان جوانان آواره ، تبلیغ سیاسی در اردوگاه ، آموزشهای رزمی و تقویت نیروهای رزمندة خود را آغاز و حملات به مواضع موریتانی ، و بالاخص ، مراکش را تشدید کردند ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا).

از 1354 تا 1357ش / 1976ـ 1979 مبارزة نظامی پولیساریو با مراکش با پیروزی چشمگیری روبرو بود، اما از 1357ش / 1979 به بعد برتری با مراکش بود ( رجوع کنید به ادامه مقاله ). در 10 آذر 1356/ اول دسامبر 1977، هواپیماهای جنگندة فرانسوی پایگاههای پولیساریو را در صحرای غربی بمباران کردند. فرانسه ، هماهنگ با مراکش و موریتانی ، می خواست با کاهش دادن توان رزمی پولیساریو، از فشار حملات چریکی پولیساریو به آن دو کشور بکاهد. در اردیبهشت 1357/ آوریل 1978، پولیساریو به چند کشتی اسپانیا در سواحل صحرای غربی حمله کرد و عده ای از ماهیگیران اسپانیایی را گروگان گرفت و در همین ماه با حمله بردن به مواضع مراکش خسارتهای سنگینی بر این کشور وارد آورد، اما چون این ایام با رویدادهای انقلابی کشورهای ایران و نیکاراگوئه و حبشه (اتیوپی ) مقارن شده بود و بیم آن می رفت که حکومت سلطنتی مراکش با تهدید جدی روبرو شود، کمکهای نظامی امریکا به مراکش افزایش یافت . پیش از آن ، ارتش مراکش به سلاحهای فرانسوی مجهّز بود. کمکهای نظامی اخیر، معادلة قدرت نظامی را به زیان پولیساریو تغییر داد (برکات ، ص 148ـ149؛ سریع القلم ، ص 64).

دولت موریتانی در 14 مرداد 1358/ 5 اوت 1979 منکر دعاوی گذشتة خود بر صحرا شد و جبهة پولیساریو را به رسمیت شناخت ( آمریکانا ، ج 18، ص 527). سرهنگ محمد خونا اولد، نخست وزیر موریتانی ، در 14 دی 1358/ 4 ژانویة 1980 از طریق کودتای آرام و بدون خونریزی ، حکومت لولی را سرنگون کرد و قدرت را به دست گرفت (همانجا). دولت مراکش در این اثنا مدّعی کل صحرا شد، مراکزی را که موریتانی تخلیه کرده بود به تصرف درآورد و عملیات نظامی بر ضد پولیساریو را مستقلاً شدت بخشید، در عین حال برای جلوگیری از اقدامات نظامی و نفوذ چریکهای پولیساریو و محافظت از معدنهای فسفات ، از 1358ش /1980 با استفاده از طبیعت وشنهای صحرا شبکه ای از چند رشته دیوار دفاعی جمعاً به طول 600 ، 2 کیلومتر ایجاد کرد که ناحیه ای به وسعت 000 ، 266 کیلومتر مربع را تحت حفاظت قرار می دهد. در حاشیة دیوارها دستگاههای الکترونیکی نصب شده است که هر گونه رفت و آمد چریکها را هشدار می دهد. مراکش با احداث این دیوار، که به نوبة خود یکی از عظیمترین تدابیر دفاعی است ، نه تنها در صدد بر آمد که مالکیت خود را بر نواحی اشغالی محرز کند، بلکه توانست تا حد قابل توجّهی امنیت را در نواحی مرزی برقرار سازد (مورونی ، ج 1، ص 358).

از دهة 1360ش / 1980 اوضاع به چند علت به زیان پولیساریو تغییر کرد. مراکش بر قدرت تسلیحاتی خود بیش از پیش افزود، به گونه ای که چهل درصد بودجة کشور و به طور متوسط روزی یک میلیون دلار صرف هزینه های نظامی کرد. بروز بحران داخلی در الجزایر سبب شد که این کشور نتواند مانند گذشته از پولیساریو حمایت کند. همچنین روی کار آمدن جمهوریخواهان در امریکا و اتخاذ سیاست تهاجمی در قبال پولیساریو و پشتیبانی جدی سیاسی ـ نظامی از مراکش ، از جملة مهمترین علتهای خارجی بود که پولیساریو را در موضع ضعیفتری قرار داد. شاید همین ضعف ، که از سوی برخی از رهبران پولیساریو به شکست سیاستهای این جبهه تعبیر می شد، عامل اصلی ایجاد شکاف در رهبری و اختلاف سران پولیساریو بوده باشد (همان ، ج 1، ص 359؛ > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا؛ سریع القلم ، ص 115).

مراکش پس از دست یافتن به برتری نظامی و تسلط مرزی ، از 1360ش / 1982 به طور صریح بر راهبرد نظامی و، در عوض ، پولیساریو بر راه حلهای سیاسی تأکید ورزید. محمد عبدالعزیز، که در کنگرة سوم جبهة آزادیبخش پولیساریو به مقام رهبری برگزیده شده بود، در بهمن 1361/ فوریة 1983 موضوع تهاجمات مستقیم و منظم امریکا و فرانسه و مراکش و عربستان سعودی را در دستور کار اجلاس و بحث اصلی «صدر» (دولت «جمهوری عربی مردمی صحرا»، در تبعید، تشکیل شده در بهمن 1354/ فوریة 1976) قرار داد. لیبی هم کمکهای خود را به پولیساریو، به اتهام یا به بهانة وابستگی این جبهه به الجزایر، قطع کرد. اتحاد شوروی تا پیش از فروپاشی ، از تشکیل دولت صحرا، البته با روشی محتاطانه و با پرهیز از برخورد سیاسی با طرفین مخاصمه در صحرا، حمایت می کرد. در فرانسه جنبشهای هوادار صلح ، اتحادیه های چپگرای کارگری و شماری از نمایندگان غیرراست مجلس از جنبش مردم صحرای غربی و جبهة پولیساریو پشتیبانی می کردند، اما این پشتیبانیها بر سیاست رسمی فرانسه در قبال مسائل صحرا، که بیشتر با سیاستهای امریکا و مراکش همسو بود، تأثیری نداشت . احزاب و جنبشهای چپگرای اسپانیا نیز به جنبش مردم صحرا و به جبهة پولیساریو روی موافق نشان می دادند، اما موافقت آنها هم تأثیری در سیاست خارجی دولت اسپانیا در قبال پولیساریو نداشت (مورونی ، همانجا؛ سریع القلم ، ص 88، 103، 128).

اسپانیا و مراکش در 1362 ش / 1983 و 1364 ش / 1985، موافقتنامه های تازه ای امضا کردند و در سیاستهای خارجی خود در برابر صحرا به هم نزدیکتر شدند. الجزایر و اسپانیا نیز در این خصوص نزدیکتر شدند. این توافقهای سیاسی بر روند تجدیدنظر پولیساریو در مشی قهرآمیز و روی آوردن به سیاستهای مسالمت آمیزتر تأثیر جدی گذاشت . پولیساریو به رغم نیروهای مسلح چریکی خود، که رقم آن را تا 000 ، 25 تن تخمین زده اند (مورونی ، ج 2، ص 696)، و با وجود همة تجهیزات نظامی که به کمک الجزایر و لیبی از یوگوسلاوی و کرة شمالی می گرفت ، و حتی تانکها و توپها و نفربرهای زرهی که در نبردها از ارتش مراکش به غنیمت گرفته بود، دیگر نتوانست معادلة قدرت را، که بر اثر تغییر و تحولات سیاسی جهان به زیان خود می دید، دگرگون سازد.

بر پایة اسناد سازمان ملل متحد، تلاشهای این سازمان از حدود اوایل دهة 1360ش / دهة 1980 برای مذاکره میان دولت مراکش و «صدر» به منظور ترک مخاصمه و ایجاد شرایط مناسب برای برگزاری همه پرسی از مردم صحرای غربی در خصوص تعیین سرنوشت و استقلال صحرای غربی ، یا پیوستن مردم صحرا به مراکش ، افزایش یافته است . گزارشهای کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان

به سازمان ملل متحد، زمینة اصلی صدور چند قطعنامة

شورای امنیت در امور صحرای غربی است ( رجوع کنید به سازمان ملل متحد. شورای امنیت ، قطعنامه های مربوط ؛ شیخ نوری ، ص 137ـ 138).

سازمان ملل متحد با توجه به این که برگزاری همه پرسی بدون موافقت کامل مراکش و پولیساریو میسر نخواهد بود و این که عده ای از صاحب نظران سیاسی تشکیل کشور مستقل صحرا را به لحاظ کمی جمعیت ، نبودن ساختارهای مناسب اجتماعی ـ اقتصادی ، پایین بودن سطح آموزش و تحصیلات ، کمبود در آمدهای اقتصادی و فقر عمومی (سریع القلم ، ص 99)، به منزلة افزودن یک کشور فقیر دیگر برشمار کشورهای فقیر جهان می دانند، و با در نظر داشتن این نکته که مراحل پس از همه پرسی بسیار مهمتر از خود همه پرسی است ( رجوع کنید به سازمان ملل متحد. شورای امنیت ، قطعنامة 1056)، روند همه پرسی را با احتیاط و احتمالاً با تأنّی دنبال می کند.

همه پرسی که قرار بود در 8 شهریور 1367/ 30اوت 1988 برگزار شود، سالهاست به تعویق افتاده است . مراکش که از مذاکرة مستقیم با پولیساریو رویگردان بود، سرانجام در همان سال با طرح صلح سازمان ملل و ترک مخاصمه موافقت کرد. در 27 شهریور 1367/ 18 سپتامبر 1988 برخورد خونینی میان نیروهای مراکشی و پولیساریو صورت گرفت . مراکش ، به رغم برتری چشمگیر نظامی ، نمی تواند پولیساریو را بکلی سرکوب و صحرای غربی را یکسره اشغال کند، زیرا با واکنش شدید الجزایر روبرو خواهد شد و رویارویی این دو کشور ثبات منطقه را به هم خواهد زد. دولت فرانسه بالاخص با هر گونه رویارویی صراحتاً مخالفت کرده است و مراکش و پولیساریو، به رغم برخوردهای خونینی که با یکدیگر داشته اند، در پاییز 1377ش / 1998 بر انجام گرفتن همه پرسی تحت نظارت سازمان ملل متحد تأکید کردند ( رجوع کنید به سازمان ملل متحد، اطلاعیة مطبوعاتی SC/6226 /Rev.1 ؛ سازمان ملل متحد. شورای امنیت ، قطعنامة 1204).

در ضمن ، بروز بحران صحرا که دستاویز تسویه حسابهای قدیمی سیاسی کشورهای مجاور صحرا و مناقشات ارضی قرار گرفته بود، به طرحهای وحدت و همکاری و ایجاد بازار مشترک اقتصادی در کشورهای منطقه لطمه زد، اما از زمانی که رقابتهای ناشی از نظام دو قطبی جهانی فروکش کرد و حمایتهای مالی و تسلیحاتی از بین رفت یا کاهش یافت و تمایل به تنش زدایی در روابط سیاسی کشورهای منطقه پدیدار شد، پشتیبانی از پولیساریو تنزّل یافت . پس از 1368 ش / 1989 الجزایر که بزرگترین حامی پولیساریو بود، کوشید در روابط سیاسی خود با مراکش مناسبات دو کشور را از تأثیر عامل صحرا آزاد کند (اردلان ، ص 213ـ214). در سالهای اخیر سطح مبادلات تجارتی و سرمایه گذاریهای مشترک و امور بانکی در کشورهای منطقه رو به افزایش گذارده و مسئلة صحرا تحت الشعاع منافع فی مابین کشورها قرار گرفته است (همان ، ص 214).

بر پایة اسناد سازمان ملل متحد، رهبری جبهة پولیساریو با انتقادها و اعتراضهایی روبرو شده است . بویژه در سالهای اخیر شماری از صحراویهای ناراضی ، جبهة پولیساریو را به خودکامگی ، قتل مخالفان ، تصفیه های سیاسی ، اعمال شکنجه ، سوءاستفاده از کمکهای مالی خارجی ، رفتار نامناسب با آوارگان و خانواده های آنان در اردوگاهها و تبعیضهای قومی ـ طایفه ای ، متهم کرده اند ( رجوع کنید به سازمان ملل متحد، اطلاعیة مطبوعاتی GA/SPD/86 ). اینان مدعی اند که رهبری پولیساریو در پی راه حل نهایی نیست ، بلکه خواهان حفظ و تداوم وضع موجود است (همانجا). آن دسته از کشورهای افریقایی که با سیاستهای الجزایر و لیبی موافق نیستند، تشکیل کشور مستقل صحرا را به رهبری پولیساریو برای صلح و ثبات منطقة خود خطرناک می دانند. در ارزیابی سیاسی این کشورها، پولیساریو پس از دست یافتن به پیروزی ، موازنة قدرت را در افریقا به زیان آنان به هم خواهد زد. این دیدگاه سیاسی با نظر قدرتهای بزرگ سیاسی همسوست و احتمالاً از علتهای تأخیر و تعلّل در حل نهایی مشکل مردم آوارة صحرا و تعیین تکلیف جبهة پولیساریوست .

روابط سیاسی جمهوری اسلامی ایران با جبهة پولیساریو دستخوش نوساناتی بوده است . در پی بروز تنشی در مناسبات سیاسی میان ایران و مغرب ، که ناشی از پناه دادن آن کشور به شاه مخلوع بود ( اطلاعات ، ش 15795، 8 اسفند 1357، ص 8) ایران در 1358ش ، جمهوری دموکراتیک صحرا را به رسمیت شناخت و سفارت صحرا در تهران افتتاح و سفیر ایران در الجزیره به عنوان سفیر اکردیته در صحرا معرفی شد (ایران . وزارت امورخارجه . ادارة دوم خاورمیانه و شمال افریقا، نامة مورخ 25/8/1379). پس از آنکه سازمان ملل متحد به منظور رسیدگی به دعاوی مردم صحرا و برگزاری همه پرسی ، نقش فعالانه تری در رویدادهای سیاسی مربوط به صحرا به عهده گرفت و در عین حال مذاکرات مستقیم با کشورهای همسایه و ذینفع در امور صحرا را آغاز کرد، تعدیلهایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال صحرا و کشورهای همسایة آن صورت گرفت . روابط سیاسی جمهوری اسلامی ایران با مغرب و الجزایر گسترش یافته و همچنان در گسترش است ، اما روابط سیاسی با صحرا و جبهة پولیساریو، عملاً به تعیین سرنوشت صحرا از راه همه پرسی و با نظارت رسمی سازمان ملل متحد موکول شده است (همان نامه ؛ برای خبر مربوط به آغاز رابطة ایران با جبهة پولیساریو رجوع کنید به اطلاعات ، ش 15795، 8 اسفند 1357، ص 8، ش 15796، 9 اسفند 1357، ص 8).

---

منابع :
(1) اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1349ش ؛
(2) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، بیروت 1409/1989؛
(3) اسعد اردلان ، «موانع توسعه و همکاری در شمال آفریقا: صحرا عامل وحدت یا تفرقه »، مطالعات افریقا ، سال 1، ش 3 (تابستان 1374)؛
(4) محمود سریع القلم ، نظام بین الملل و مسئلة صحرای غربی ، تهران 1374ش ؛
(5) محمدامیر شیخ نوری ، پژوهشی دربارة نهضت های رهایی بخش ، تهران 1371ش ؛
(6) اریک فیشتلیوس ، جبهة پولیساریو ، ترجمة مجید نوحی ، تهران 1359ش ؛
(7) محمدرسول گلشن ، انقلاب صحرا ، تهران 1363ش ؛
(8) حسن بن محمد لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمداخضر، بیروت 1983؛


(9) Halim Barakat, Contemporary North Africa: issues of development and integration , London 1985;
(10) EI 2 , s.v.

(11) " A l-S ¤ ah ¤ rہ ف " (by Y. Callot);
(12) The Encyclopedia Americana , Danbury 1984;
(13) Encyclopedia of the modern Middle East , eds. Reeva S. Simon, Philip Mattar, and Richard W. Bulliet, New York 1996, s.v. "Polisario" (by Bruce Maddy-Weitzman);
Great/ Soviet/ encyclopedia , NewYork 1973-1983;
Sean Moroney, Africa , New York 1989;
United Nations, Press release , GA/SPD/84: Fourth Committee hears statements on situations relating to Guam, Gibraltar, New Caledonia, Western Sahara (7 Oct. 1996). [On-line(. Available: http:// srch 0.un.org: 80/ plweb-cgi/ fastweb?...= adj & Template Name = predoc. tmpl & set Cookie= 1;
idem, Press release, GA/ SPD/86: economic viability must not be used to justify delay in self-determination, Fourth Committee is told (10 Oct. 1996). )On-line(. Available: http:// srch 0. un. org: 80/ plweb - cgi/ fastweb? ...= adj & Template Name= predoc. tmpl & set Cookie=1;
idem, Press release, SC/ 6226/ Rev.1: Security Council extends mandate of minurso until 30 November;
reduces military component ) 29 May 1996 ). )On-line(. Available: http// srch 0. un. org:80/ plweb-cgi/ fastweb?...= adj & Templ ¤ ate Name = predoc. tmpl & set Cookie=1;
United Nations. Security Council, Resolution 1002 ( 1995 ): adopted by the Security Council at its 3550th meeting, on 30 June 1995. )On-line(. Available: http: //www.un. org/ Docs/ scres/ 1995/ 9519722e. htm;
idem, Resolution 1056 ) 1996 ) : adopted by the Security Council at its 3668th meeting, on 29 May 1996. )On-line(. Available: http://www.un.org/ Docs/scres/ 1996/9613412e. htm;
idem, Resolution 1204 ) 1998 ): adopted by the Security Council at its 3938th meeting, on 30 October 1998 . )On-line]. Available: http:// www. un. org/ Docs/ scres/ 1998/ sres 1204. htm;
Tim Guyse Williams, ed., BBC world service glossary of current affairs , Chicago 1991.

/ عبدالحسین آذرنگ /