پولُس فارسی (پولس ایرانی ) ، حکیم و منطقی عهد ساسانی . وی را نخستین ایرانی می توان دانست که در روزگار ساسانی به فلسفه و منطق پرداخته است . او را مسیحی نسطوری مذهب دانسته اند (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص نه ـ ده ). به رغم تتبّعات بسیار، دربارة هویت او به طور دقیق و به قطع و یقین نمی توان اظهارنظر کرد. برخی او را با پولس که در زمان جاثلیقی یوسف ، مطرانِ نصیبین بوده یکی دانسته اند (گوتاس ، ص 239، پانویس 14؛ کریستن سن ، ص 559). گفته شده هوای آن داشت که به ریاست اسقفهای ایران برسد، اما چون از آن مأیوس شد به دین زرتشتی درآمد. نیز گفته اند که خسروانوشیروان (حک : 531ـ579 میلادی ) نزد او فلسفه می خوانده است . ابن عبری دانش او را در مسیحیت و فلسفه ستوده است (گوتاس ، ص 238، پانویس 14، ص 250، پانویس 43؛ اولیری ، ص 109). وفات پولس را 571 یا 573 میلادی ذکر کرده اند (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص ده ؛ اولیری ، همانجا). از آنجا که ظاهراً تألیف کتابی به نام عنصرالموسیقی و ماافترقت علیه الفلاسفة من ترکیبه و مائیته ، ترجمة اسحاق بن حنین ، را به پولس نسبت داده اند ــ و البته در صحت این انتساب تردید است (ابن مقفع ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به سزگین ، ج 5، ص 176؛ پاپوس اسکندرانی * ) ــ می توان احتمال داد که مسلمانان از طریق این اثر نیز با پولس فارسی آشنا بوده اند.

از پولس فارسی رساله ای در منطق ، به زبان سریانی ، باقی مانده که گویا منبع آن گزیدة سریانی سرگیوس رأس العینی بوده است . وی در مقدمة کوتاه خود بر این رساله ــ که نامة اوست خطاب به انوشیروان ــ با تواضع بسیار این اثر را به انوشیروان تقدیم کرده است (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص یازده ـ دوازده ). ابن عبری از مقدمة بلیغ پولس بر کتاب دیالکتیک (منطق ) ارسطو خبر داده است (اولیری ، همانجا). نسخة خطی منحصری از این اثر در کتابخانة موزة بریتانیا موجود است . ارنست رنان در > مجلة آسیایی < (چاپ 1852 میلادی ) این نسخه را وصف کرده و دیباچة آن را با ترجمة فرانسوی آن آورده است . لاند این کتاب را همراه با ترجمة لاتینی خود از آن در لیدن (1875 میلادی ) به چاپ رسانده است (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص یازده ؛ اولیری ، ص 109ـ110؛ گوتاس ، ص 239، پانویس 15). پولس برکتاب > دربارة عبارت < (باری ارمنیاس ) ارسطو، شرحی به زبان پهلوی نوشته بوده است که سِورِوس سِبُخت (متوفی 667 میلادی )، ایرانی یعقوبی مذهب و اسقف قِنَّسرین ، آن را به سریانی ترجمه کرده است . از این ترجمه دو نسخه و از مترجم نامه ای در توضیح اصطلاحات این کتاب در دست است . بنابر این اثر، بومشتارک اعتقاد دارد که مقدمة پولس بر منطق نیز در اصل به پهلوی بوده است (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص ده ؛ مجتبائی ، ص 24ـ 25؛ گوتاس ، همانجا).

ابوعلی مسکویه رازی در کتاب ترتیب السعادات خود ــ که در تهذیب الاخلاق وتطهیرالاعراق از آن با عنوان ترتیب السعادات و منازل الامم یاد کرده ــ با تعرض به لزوم احراز فضایل و مقاصدی که فلاسفه به اقتضای کمال طبیعت انسانی بدان قائل اند می نویسد که برای طبقه بندی حکمت نظری و عملی و وصول به معرفت حقایق امور و افعال نیک ، باید از حکیم ارسطو پیروی کرد. وی آنگاه به سخن پولس در نامه ای خطاب به انوشیروان استشهاد می کند بدین مضمون که حکمتها همچون داروهای نافع در کوهها و سرزمینهای گوناگون پراکنده بودند تا آنکه ارسطو آنها را جمع آوری و تألیف کرد و از آنها شفایی تام فراهم آورد که نفوس به واسطة آن از نادرستیهای جهالت درمان می شوند (مسکویه ، ص 445؛ پینس ، ص 121ـ 122؛ گوتاس ، ص 231ـ233). به عقیدة پینس * (ص 124ـ 125) این عبارت مسکویه نشان می دهد که وی با توجه به علاقه اش به متون قدیمی ایران ، با نامة دیگری از پولس آشنا بوده است که تاکنون ناشناخته مانده ، و احتمالاً از سریانی به عربی ترجمه شده بوده است . وی همچنین می گوید که تمثیل و تشبیه حکمت و فلسفة ارسطو به دارو و شفا در ادبیات فلسفی تا زمان پولس فارسی بی سابقه و بدیع و منحصر به او بوده است .

گوتاس (ص 239ـ240، 257)، برخلاف پینس (ص 125)، برآن است که اختلاف طبقه بندی مسکویه از علوم ــ که بلافاصله در پی نقل سخن پولس آمده است ــ با آنچه پولس در اثر منطقی خود آورده ، ضرورتاً برتفاوت این دو دلالت نمی کند. وی می کوشد که تعلق پولس را به مذهب ارسطویی اسکندریه نشان دهد و از آنجا به حلقة اتصال بودنِ پولس میان حوزة اسکندریه از یک طرف و فلسفة اسلامی ، خاصّه فارابی ، از طرف دیگر استدلال کند.

ابن ندیم (ص 503) می نویسد که ایرانیان در قدیم اندکی از کتابهای منطقی و پزشکی را به فارسی برگردانده بودند و عبدالله بن مقفع و دیگران آنها را به عربی درآورده اند. این عبارت او شاید ناظر به آثار پولس نیز باشد.

پولس فارسی در مقدمة خود بر گزیدة منطق ارسطو، یعنی در نامه اش خطاب به انوشیروان ، ابتدا از برتری و فضیلت جان و خرد آدمی برتن او سخن به میان می آورد، سپس به اختلاف و نزاع میان انسانها دربارة مسائل خداشناسی از جمله یگانگی خدا و قدرت او، مسائل جهان شناسی از قبیل خلق از عدم یا از هیولا و مسائل مربوط به انسان مانند جبر و اختیار متعرض می شود. وی در ادامة نامه می گوید که معرفت و دانش بر اعتقاد صرف و پندار رجحان دارد، زیرا معرفت با امور نزدیک به ما و شناختنی سروکار دارد و از شک و دودلی و در نتیجه پراکندگی اقوال و چندسخنی دور است . پولس فارسی سخن خود را بی آنکه از پولس رسول نام ببرد با عبارتی از نامة اول او به قرنتیان در کتاب مقدس مسیحیان به پایان می برد: اکنون می گرویم و روزی هم آن را خواهیم دانست (ابن مقفع ، مقدمة دانش پژوه ، ص دوازده ـ پانزده ؛ کراوس ، ص 58 ـ61).

چنانکه از این مقدمه و از آنچه مسکویه از او نقل کرده پیداست ، پولس ضمن استشهاد از کتاب مقدس در سه نوبت در این نامه ، برلزوم تحقیق فلسفی و التفات به منطق و فلسفة ارسطو تأکید کرده ، اما اجمال و ایجاز او در سخن مباحثی پدید آورده است از این قرار: برخی همچون لاند (کراوس ، ص 61) در شرح آن گفته اند که آرا و مذاهبی که پولس از آنها یاد کرده ، آشکارا به حوزه های مختلف فلسفة یونان باز می گردد. برخی دیگر همچون پل کراوس ، مستشرق یهودی ، با مقایسة باب برزویة طبیب و سخنان پولس ، معتقدند که وی مسئلة کثرت و پراکندگی عقاید اصحاب ادیان و تناقض در آنها را پیش کشیده تا برظنی بودن معرفت دینی و یقینی بودن دانش فلسفی و نیاز دین به فلسفه و لزوم اتحادش با آن استدلال کند، هرچند برزویه از سوی دیگر با طرح این مسئله از ادیان دوری گزیده است (همان ، ص 57 ـ63؛ نیز رجوع کنید به گوتاس ، ص 239، پانویس 14؛ کلیله و دمنة ، ص 116ـ117). کراوس (ص 62ـ64) مدعی است که فرهنگ پیشگان عصر انوشیروان از یقینِ دینی و ایمان مخلصانه دور بوده اند و حتی اگر به روایت آگاثیاسِ مورّخ ، به موضوع افلاطونی بودن انوشیروان اعتماد نکنیم ، دست کم نشانه هایی از قبیل حضور پولس و برزویة طبیب در دربار او و حسن سلوکش با هفت فیلسوف نوافلاطونی مهاجر به ایران و پرسشهای وی از پریسین ، بر روا بودن چنین اندیشه هایی در دربار این پادشاه منورالفکر دلالت می کند (نیز رجوع کنید به نفیسی ، ص 37ـ41). به اعتقاد کراوس (ص 55، 64)، برخلاف نظر نولدکه و جبرییلی ، این سخن ابوریحان بیرونی (ص 123،220) که عبدالله بن مقفع در ترجمة خود، از سر زندقه و به قصد تضعیف عقاید دینی و تبلیغ ثنویت و مانویت ، باب برزویة طبیب (یا بخش نقد ادیان آن ) را بر کلیله و دمنه افزوده محل تردید است و وی احتمالاً فقط آن را بسط داده باشد (نیز رجوع کنید به کریستن سن ، ص 562). کراوس (ص 64) اظهار می دارد که با این حال ، با این مطلب که مانویت و متفرعات آن در تنویر افکار شرقیان مؤثر افتاده و ابن مقفع در باطن مانوی بوده موافق است . منورالفکر خواندن انوشیروان و طرز تلقی مذکور از مانویت از مصادیق مطلق گرفتن نیک و بدهای تجدد و تعمیم آن به ادوار پیشین و کلّ تاریخ به شمار می رود که در پژوهشهای تاریخی حاصلی جز سوء فهم درپی نخواهد داشت (برای نمونه داوری ایرانیان در مورد مانی رجوع کنید به فردوسی ، کتاب سوم ، ج 5، ص 1557ـ 1558، ابیات 587 ـ 620؛ درمورد مانویت نیز رجوع کنید به فرای ، ص 149). چنانچه ابن مقفع را راوی امینی بدانیم ، سخنان برزویة طبیب را نشانة تیرگی افق و بحران تاریخی ایران آن روزگار باید تلقی کنیم و بویژه به این سخن او در انتهای این باب در آستانة بعثت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بیندیشیم که به اصلاح عمل برای معاد خویش اهتمام می کند و در انتظار عهدی به سر می برد که رهبر و راهنمایی برای هدایت بیابد ( رجوع کنید به کلیله و دمنه ، ص 122ـ125). سخنان پولس فارسی نیز بیان ادعای همیشگی اصحاب منطق در میزان بودن آن است ، و این که فلسفة ارسطو قادر است به خوبی به اختلافهای ملل و نحل پایان بخشد.

---

منابع :
(1) ابن مقفع ، المنطق ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1357ش ؛
(2) ابن ندیم ، الفهرست ، چاپ ناهد عباس عثمان ، دوحه 1985؛
(3) ابوریحان بیرونی ، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن 1377/1958، چاپ افست 1978؛
(4) دلیسی اونز اولیری ، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1342ش ؛
(5) ریچارد نلسون فرای ، عصر زرّین فرهنگ ایران ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1358ش ؛
(6) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، چاپ ژول مول ، تهران 1369ش ؛
(7) پل کراوس ، «باب برزویه فی کلیلة و دمنة »، در عبدالرحمان بدوی ، من تاریخ الالحاد فی الاسلام ، قاهره 1945؛
(8) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشیدیاسمی ، تهران 1370ش ؛
(9) کلیله و دمنة ، چاپ الیاس خلیل زخریا، بیروت 1983؛
(10) فتح الله مجتبائی ، «آشنائی مسلمانان با منطق ارسطوئی »، در مقالات و بررسیها ، دفتر 43ـ44 (1366ـ1367ش )؛
(11) احمدبن محمد مسکویه ، کتاب ترتیب السعادات ، در محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، المبدأ و المعاد ، چاپ سنگی قم 1314 ش ؛
(12) سعید نفیسی ، «خسرو انوشیروان و حکمت یونانی »، مجلة مهر ، سال 1، ش 1 (خرداد 1312)؛


(13) Dimitri Gutas, "Paul the Persian on the classification of the parts of Aristo's philosophy: a milestone between Alexandria and Bag dہd", Der Islam , vol. 60, no. 2 (1983);
(14) S. Pines, "Ahmad Miskawayh and Paul the Persian", Iran- Shina ¦ s i ¦ , vol. II, no.2 (Summer 1971);
Fuat Sezgin,

(15) Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. V: Mathematik Bis ca . 430 H. , Leiden 1974.

/ رضا سلیمان حشمت /