پولاک ، یاکوب ادوارد ، اولین معلم طب در مدرسة دارالفنون ، پزشک دربار ناصرالدین شاه و ایرانگرد محقق اتریشی . در 12 نوامبر 1818/13محرم 1234 در ناحیه ای از ایالت بوهِم در غرب چکوسلواکی زاده شد. تحصیلات خود را در رشتة پزشکی در دانشگاههای پراگ و وین به پایان برد و در 1846/ 1262 گواهینامة پزشکی گرفت (اوبرمایرـ مرناخ ، ص 170). ابتدا یک سال در بیمارستان عمومی ـ سلطنتی وین به طبابت پرداخت و دو سال نیز پزشک کارخانة پالایشگاه قند در شهر کلوباوک بود. به سبب اینکه محیط درمانگاه تجارب علمی وی را محدود می کرد، به وین بازگشت (وورتسباخ ، ص 73) و تا هنگام سفر به ایران (1851/ 1267) فقط به جرّاحی و تحقیق در علوم طبیعی پرداخت (اوبرمایر ـ مرناخ ، همانجا). در این سال میرزا داوودخان ارمنی ، نمایندة تجاری دولت ایران ، به منظور استخدام چند مهندس ، افسر نظامی ، پزشک و کارشناس فنّی برای تدریس در مدرسة جدیدالتأسیس دارالفنون تهران ، به وین رفت (پوهانکا و تورنر ، ص 26ـ27). پولاک ــ که به مطالعه در مشرق زمین علاقه داشت ــ از پیشنهاد داوودخان استقبال کرد (وورتسباخ ، ص 74) و در 1851/ 1267 به تهران آمد (هورن ، ج 2، ص 600).

پولاک از تأخیر شش ماهة برنامه های درسی دارالفنون استفاده کرد و با وجود بیماری ، به فراگیری زبان فارسی پرداخت (وورتسباخ ، همانجا). فقدان کتب درسی ، ناآشنایی ایرانیان با زبانهای اروپایی ، لزوم ترجمة اصطلاحات پزشکی و فنّی و یافتن واژه های معادل و از همه مهمتر نبودن وسایل و تجهیزات عمل تشریح ، از جمله موانع و مسائل عمدة آموزشی بود که پولاک در رفع آنها بجدّ کوشید و توفیق یافت . او در سال اول اقامت خود، دروس را به زبان فرانسوی که بیشتر شاگردان کم وبیش با آن آشنایی داشتند، به کمک مترجم تدریس می کرد و سال بعد توانست مطالب را شخصاً به فارسی تفهیم نماید. تألیف راهنمای آناتومی ، فرهنگ اصطلاحات پزشکی به زبانهای فارسی ـ عربی ـ لاتینی (به کمک دستیاران و شاگردانش )، کتاب درسی فیزیولوژی ، و رساله های مفید دیگری که طی این سالها در دسترس شاگردان گذاشت ، علاقة مفرط وی را به تدریس و خدمات علمی نشان می دهد. احداث بخش جرّاحی و تأسیس بخش ِ سیّارِ معاینه و تجویز ــ که تا آن زمان در ایران سابقه نداشت ــ او را پزشکی حاذق و دلسوز به جامعه معرفی کرد و برشهرتش افزود، به طوری که پس از درگذشت ارنست کلوکه (1855/ 1272)، پزشک فرانسوی دربار قاجار، ناصرالدین شاه ، دکتر پولاک را حکیم باشی مخصوص کرد و به سبب چاپ و نشر کتاب درسی راهنمای آناتومی ، مدال خورشید و نشان عالی درجة دو به وی اعطا نمود (همانجا؛ پولاک ، یادداشت مترجم ، ص 5 ـ 8). وی در این سال و در پی ابتلا به بیماری ، به مازندران رفت تا از آب گرم معدنی روستای اَسْک (اسْکوچشمه ) در دهستان لاریجان استفاده کند. آشنایی وی با تودة مردم و علاقة شدیدش به دیدنیها و آثار تاریخی و تحقیق در منابع اقلیمی و جغرافیایی و طبیعی ، در طول مسافرتهای بیشمار در آبادیها شهرها و ولایات به شناخت عمیق او از ایران و ایرانیان و

تألیف کتاب > ایران : سرزمین و مردم آن < ــ که ترجمة فارسی آن با عنوان سفرنامة پولاک منتشر شده است ــ انجامید (وورتسباخ ، همانجا). این کتاب حاصل مطالعات و تجارب علمی ـ عملی او طی ده سال اقامت در ایران است و بخش مهم آن دربارة انواع بیماریها و گیاهان شفابخش است . او در تألیف این کتاب از یادداشتهای سودمند همکار آلمانی خود، دکتر هانچه که مقیم رشت بود، نیز بهره گرفته است (پولاک ، ص 10). او این کتاب را در 1865/ 1282 در دو جلد در لایپزیگ آلمان منتشر کرد.

پولاک در 1860/ 1277، با وجود دارا بودن اعتبار، مزایا و مقام والا در ایران ، به وطن خویش بازگشت . او هموطنان پژوهشگر و علاقه مند و بعضاً ماجراجوی خود را به سفر و کشف علمی در ایران ترغیب می نمود (گابریل ، 1348 ش ، ص 285). برخی از زمین شناسان ، جغرافیدانان و گیاه شناسان اتریشی که در نیمة دوم قرن نوزدهم / سیزدهم در دشتها و صحراهای مرکزی ایران ، کرانه های جنوبی دریای مازندران و بویژه در مناطق البرز و الوند کشفیاتی کرده اند و مقالات و کتابهای مفیدی در این زمینه ها نگاشته اند، بی گمان از تشویقها و کوششهای وی متأثر بوده اند (همان ، ص 284ـ285، 287). پولاک 22 سال بعد از مراجعت به وین ، باردیگر در 1882/ 1299 با هزینة شخصی و همراه دو پژوهشگر اتریشی ، پیشلر و وِهنر ، به ایران آمد (اوبرمایرـ مرناخ ، ص 170). اعتمادالسلطنه ورود او را در هفتم شعبان 1299 «به جهت بعضی اکتشافات تاریخی » خبر داده است (ص 179). پولاک در سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا به ملاقات او می رفت و گاهی به عنوان مترجم وی را همراهی می کرد. او در سفر اول ناصرالدین شاه در 5 جمادی الا´خرة 1290/ 31 ژوئیة 1873، به ملاقات

شاه رفت (ناصرالدین قاجار، 1362 ش ، ص 191). دو روز

بعد در مراسم رسمی بازدید شاه از غرفة ایران در نخستین نمایشگاه بین المللی وین ، پولاک ــ که قبلاً در نگارش دفترچه ای به زبان فارسی با عنوان «حضور ایران در نمایشگاه وین »

شرکت داشت ــ مترجم ناصرالدین شاه و فرانسوا ژوزف ،

پادشاه اتریش ، بود (پوهانکا و تورنر، ص 70). در سفر سوم ناصرالدین شاه (1306ـ1307/ 1889)، به هنگام اقامت در برلین ، پولاک از وین به دیدن او رفت . ناصرالدین شاه ازاین دیدار چنین یاد می کند: «او هم همان حکیم پولاک هفده بیست سال قبل است ، همان طور فارسی حرف می زند و همان عادات و اخلاق و وضع را دارد» (1369ـ1373 ش ، کتاب اول ، ص 230).

شدت علاقة پولاک به تحقیقات جدید علمی دربارة ایران به حدّی بود که در 1885/ 1302 هزینة سفر اکتشافی یک گیاه شناس به نام اشتاپف و دو زمین شناس به اسامی رودلر و ناپ را به مناطق ناشناختة ایران شخصاً پرداخت (اوبرمایر ـ مرناخ ، همانجا؛
قس گابریل ، 1348 ش ، ص 260، 285). اشتاپف نیز به افتخار پولاک نام نوع جدیدی از گل لبلاب (نیلوفر صحرایی ) را پولاکیا گذاشت . حاصل پربار این تحقیقات گیاه شناختی به موزة تاریخ طبیعی وین انتقال یافت (اوبرمایر ـ مرناخ ، همانجا). تحقیقات ارزندة ا.تیتسه در نواحی البرز شرقی ، بین شاهرود و گرگان و البرز وسطا، کرج و درة چالوس و جبهة شمالی کوههای تخت سلیمان ــ که در گزارشهای علمی و مقالات و کتابها مورد استفاده پژوهشگران بعدی قرار گرفت ــ نتیجة تشویقهای پولاک بوده است (گابریل ، 1348 ش ، ص 285ـ 287، 487؛
گابریل ، 1969، ص 7؛
برای نام آثار علمی پولاک رجوع کنید به وورتسباخ ، ص 74ـ75؛
گابریل ، 1348 ش ، ص 486؛
پولاک ، یادداشت مترجم ، ص 5 ـ 8).

---

منابع :
1- محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ،روزنامة خاطرات اعتماد السلطنه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1377 ش ؛
(2) یاکوب ادوارد پولاک ، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1361 ش ؛
آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة

(3) فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، روزنامة خاطرات ناصرالدین شاه

(4) در سفر سوّم فرنگستان ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران 1369ـ1373 ش ؛
(5) همو، سفرنامة ناصرالدین شاه ، اصفهان 1362 ش ؛


(6) A .Gabriel, Vergessene Persienreisende , Wien 1969;
(7) Paul Horn, "Geschichte Irans in islamitischer Zeit", in Grundriss der iranischen Philologie , ed. W. Geiger and E.Kuhn, vol.II, Strassburg 1896-1904, repr. Berlin 1974;
(8) Eva Obermayer-Marnach, عsterreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950 , vol.VIII, Wien 1983;
(9) Reinhard Pohanka and Ingrid Thurner, Der Khan aus Tirol , Wien 1988;
(10) von C.Wurzbach, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, Wien 1872.

/ عبدالکریم گلشنی /