پورحسن اسفراینی ، شیخ عزالدین ، شاعر و صوفی قرن هشتم . از سال تولد و وفات و احوال شخصی او اطلاعی در دست نیست . کهنترین مأخذ تذکرة الشعرا است که او را اهل اسفراین در منطقة خراسان و از مریدان مولانا شیخ جمال الدین احمد ذاکر، از جمله خلفای رضی الدین علی لالا (متوفی 642)، دانسته است (دولتشاه سمرقندی ، ص 244؛ نیز رجوع کنید به صبا، ص 140؛ آفتاب رای لکهنوی ، بخش 1، ص 128؛ هدایت ، ج 1، ص 262).

شیخ عزالدین را از اولیا برشمرده اند (دولتشاه سمرقندی ، ص 245؛ خوشگو، ج 1، گ 33 ر)؛ چنانکه امین احمد رازی او را از بزرگان اسفراین ، و موحد و زاهدی می داند که «گاه به خوارق عادات مستفیض می گشته » است (ج 2، ص 300). به نظر فؤاد کوپریلی در کتاب > تحقیقات در خصوص ادبیات آذری < ، سلسلة شیخ عزالدین در تصوف به طریقة احمد یَسَوی * (متوفی 562) می رسد (بانارلی ، ج 1، ص 364).

پورحسن اسفراینی از جملة شاعران معروف ذواللسانین است که به فارسی و ترکی شعر سروده و در فارسی «پورحسن » و در ترکی «حسن اوغلی » تخلص کرده است (دولتشاه سمرقندی ، همانجا؛ آذربیگدلی ، ص 68؛ سامی ، ذیل «پورحسن اسفرایینی »؛ توفیق و دیگران ، ص 92؛ خلیل ، ج 1، ص 97). منابع ترک زبان حسن اوغلی را شاعر قدیم آذری و نخستین شخصیت در شعر ترکی آذری می دانند (توفیق و دیگران ، همانجا؛
> دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک < ، ج 4، ص 135). هر چند که از مهاجرت شیخ عزالدین از زادگاهش ، اسفراین ، هیچگونه اطلاعی در دست نیست ، اما دیوان اشعار او در آذربایجان و بین ترکان آناطولی مشهور بوده ، و شهرت او تا آسیای صغیر و مصر رسیده است (دولتشاه سمرقندی ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 1، ص 159؛
توفیق و دیگران ؛
> دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک < ، همانجاها). دیوان اشعار پورحسن از بین رفته ، اما از او یک غزل ترکی آذری و دو غزل فارسی به جا مانده است ( > دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک < ، همانجا). از اشعار فارسی او تنها غزلی در شش بیت و با مضمونی عاشقانه و عرفانی ، با ردیف «چکنم »، در تذکرة دولتشاه سمرقندی (همانجا) دیده می شود که مقطع آن چنین است : چون خدا در دو جهان روی نکو دارد دوست / من که پورحسنم دوست ندارم چکنم ، و یادآور غزلی از حافظ با همین وزن و ردیف است .

نمونة اشعار ترکی او حسن اوغلی غزلی است با هفت بیت در کتاب تورک ادبیاتی نمونه لری (نمونه های ادبیات ترک ). نظیره ای که احمد داعی (متوفی 820) از شاعران وابسته به سلیمان چلبی پسر ایلدرم بایزید (755ـ805)، برای غزل ترکی حسن اوغلی سروده ، و همچنین شباهت این غزل با اشعار سیف سرائی ، شاعر ترک ، گواه بر تأثیر اشعار پورحسن اسفراینی بر شاعران ترک زبان عثمانی است (توفیق و دیگران ؛
> دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک < ، همانجاها). فؤاد کوپریلی معتقد است که اشعار ترکیِ منقول در تذکرة عاشق چلبی ، با تخلص «حسن اوغلی » نیز متعلق به شیخ عزالدین است ( > دایرة المعارف زبان و ادبیات ترک < ، همانجا).

---

منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
(2) آفتاب رای لکهنوی ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ حسام الدین راشدی ، اسلام آباد 1355ـ1361 ش ؛
(3) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذّریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(4) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(5) حفظی توفیق ، احسان حمامی زاده و یوجل حسن عالی ، تورک ادبیاتی نمونه لری ، استانبول 1926؛
(6) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2974؛
(7) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، نسخة عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة موزة بریتانیا، ش 4672 or. ؛
(8) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1337 ش ) ؛
(9) شمس الدین سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(10) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زادة آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
(11) محمود هدایت ، گلزار جاویدان ، تهران 1353ـ 1355 ش ؛


(12) Nihad Sہmi Banarl â , Resimli Tدrk Edebiہt i Tہrihi , Istanbul 1987;
(13) Tدrk Dili ve Edebiyat i Ansiklopedisi , Istanbul 1977-1982.

/ کبری محمدی تکیه /