پنج کوت ، یکی از انواع سهم بری از محصولات کشاورزی در مناسباتِ تولیدیِ به جا مانده از دورة نظام ارباب ـ رعیتی در برخی از مناطق ایران . کوت در لغت به معنای کپه ، تودة خاک و در اصطلاح یکی از پنج سهمی است که بر حسب سنّت در تنظیم روابط و تعیین سهم مالک و زارع مبنای تقسیم محصول به شمار می رود (امام شوشتری ، ذیل «کود»؛ دهخدا؛ معین ، ذیل «کوت »). در نظام ارباب ـ رعیتی مبنای تعیین سهم مالک و زارع «آورده ها» یا عوامل پنجگانة تولید زراعی : زمین ، آب ، بذر، نیروی شخم و نیروی انسانی یا عامل کار (عوامل منقول ) بود. هر یک از این آورده ها یک سهم یا کوت از محصول جمع آوری شده را به عنوان سهم یا بهرة آورده به خود اختصاص می داد. البته این اصل در همة نواحی به یک شکل به اجرا در نیامده و برحسب مرغوبیت زمین ، میزان کار زارع ، هزینه های برعهده گرفتة مالک بویژه برای تأمین آب متفاوت بوده است . چنانکه در اراضی دیم ، عامل آب را جزو عوامل تعیین سهم به حساب نمی آوردند (صفی نژاد، 1356ش ، ج 1، ص 19،72؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «عوامل پنجگانه »).

هنگام تقسیم خرمن ، سهم هریک از عوامل پنجگانه با پیمانه ای که کیل نیز خوانده می شد، از خرمن جدا شده کوت می شد و سپس این کوتها که معمولاً دو یا سه کوت بود، طبق عرف به مالک و زارع و یا گاوبند (مالک گاو) داده می شد. زمین و آب به عنوان اصلیترین عامل تولید از طرف مالک تأمین می شد و نیروی کار سهم ثابت زارع بود، عامل شخم را معمولاً زارع و یا گاوبند و گاهی مالک تهیه می کرد و بذر، بسته به عرف محل ، از طرف مالک یا زارع و یا هر دو و یا توسط گاوبند تأمین می شد (لمتون ، ص 540 ـ541). با این حال ، مبنای تقسیم محصول میان مالک و زارع در محصولات پاییزه و بهاره و زراعتهای آبی و دیم و در مناطق مختلف تفاوت داشت (الوندی ، ص 412ـ 413؛ صفی نژاد، 1368 ش ، ص 299ـ 305؛ پناهی سمنانی ، ص 360). در کشتهای خاص و کاربر مانند جالیزکاری و شالیکاری ( رجوع کنید به برنج * ) سهم نیروی کار بیش از سهم سایر عوامل بود و محصول براساس سه کوت تقسیم می شد. سهم مالک یک و سهم زارع دو کوت بود. در زراعتهای دیم که تنهازمین آوردة مالک بود،ازپنج کوت محصول چهارکوت متعلق به زارع بود. اکنون متناسب با شرایط توسعه و اهمیت عامل کار و سهم مالک و زارع در تأمین عوامل پنجگانة تولید،

در تقسیم محصول و نسبت آن تغییراتی رخ داده و آوردة

زارع بابت عامل کار با آوردة مالک بابت زمین و آب تقریباً مساوی شده است . به همین علت ، در نقاطی که آب و زمین و شخم و نهاده ها (مانند کود و بذر و سم ) و درو با کمباین

را مالک تأمین می کند و بذر و کودپاشی و آبیاری و وجین

با زارع است ، محصول چهارکوت می شود و زارع یک کوت می برد. در نقاطی که مالک آب و زمین را تأمین می کند و زارع هزینه های تولید را می پردازد، محصول سه کوت می شود که دوکوت از آنِ زارع است . در مناسبات نصفه کاری که امروزه در ایران رایجتر است ، بسته به نوع محصول و قرارداد، محصول میان مالک و زارع نصف می شود. در موارد دیگری نیز که زارع هزینة نهاده های مصرفی و مالک و زارع هزینة ماشین آلات شخم و درو را به اشتراک می پردازند، محصول میان مالک و زارع نصف می شود.

---

منابع :
(1) مینو الوندی ، «دربارة تقسیم محصول براساس عوامل پنجگانة تولید»، در مسائل ارضی و دهقانی : مجموعه مقالات ، تهران : انتشارات آگاه ، 1361 ش ؛
(2) محمدعلی امام شوشتری ، فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی ، تهران 1347 ش ؛
(3) محمداحمد پناهی سمنانی ، آداب و رسوم مردم سمنان ، تهران 1374 ش ؛
(4) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(5) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ 1359 ش ؛
(6) جواد صفی نژاد، اسناد بنه ها ، ج 1: اسناد بنه های شهری ، تهران 1356 ش ؛
(7) همو، بنه : نظامهای زراعی سنتی در ایران ، تهران 1368 ش ؛
(8) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1345 ش ؛
(9) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1363 ش .

/ عباس عبدالله گروسی /