پِلْوِنِه (امروزه پلون ) شهری در شمال بلغارستان . این شهر در ارتفاع 105 متری ، در فرورفتگی فلات پله ون که رود توچه نیکا (توچنیچه ) آن را تشکیل داده است قرار دارد. این رود از انشعابات رود ویت است و در شش کیلومتری مغرب شهر جریان دارد. جاده و راه آهن مهمی که از صوفیه به بخارست و وارنا (بندر دریای سیاه ) کشیده شده است از شهر می گذرد.

پلونه جانشین غیرمستقیم شهررومی استورگوسیاکه در 441ـ 448 پیش از میلاد، هونها آن را نابودکردند اما، بر اساس یافته های باستان شناسی از قرن ششم ، بعدها بازسازی شد. این سکونتگاه در منطقة قیالق در بالای شهر فعلی واقع بود و در حدود 600 میلادی در پی هجوم اسلاوها و آوارها از بین رفته است .

در منابع مکتوب قرون وسطا تنها در گزارش لشکرکشی استفان کبیر، شاه مجارستان ، به بلغارستان در 665/1266 از پلونه یاد شده است . در دورة تسلط بلغار ـ روم شرقی در سده های میانه ، احتمالاً یک قلعه و حومة آن پا برجا بوده ، اما اطلاع اندکی از آن در دست است .

شهر در دورة عثمانی (795ـ 1295) یکی از مراکز اسلامی با مساجد بسیار چند مدرسة مهم و مرکز «قضا»یی متشکل از 46 روستا بود و در بیشترین مدت این دوره به سنجق نیکبولی * (نیگبولو/ نیکوپول ) تعلق داشت و پس از تجدید سازمان دستگاه اداری ایالتی در 1281/1864، شهر جزوی از سنجق روسجوق در ولایت طونه شد.

در منابع محلی یا منابع اولیة عثمانی تصرف قلعة پلونه توسط عثمانیها ثبت نشده است . تصرف آن باید در لشکرکشی وزیر اعظم ، جاندارلی (چندرلی )زاده علی پاشا، صورت گرفته باشد که طی آن ارتش عثمانی در 790ـ791 پس از تصرف نیکبولی ، در راه بازگشت به ادرنه از طریق پلونه و لوفچه (لووچ )، می توانست آن را تصرف کند. تنها منبعی که این لشکرکشی را وصف کرده نِشری است ، اما وی در ذکر قلاع و شهرهای مهم بلغارستان به پلونه و لوفچه اشاره نکرده است . احتمال دارد پلونة قرون وسطا در همین واقعه نابوده شده باشد. همچنین ممکن است در نبرد وارنا در 848/1444 مانند اغلب شهرهای شمال بلغارستان در آتش سوخته باشد.

نخستین بار در قدیمترین تحریر (دفتر آمار) عثمانی از سنجق نیکبولی ، که آمارِ اجمالی از 884/1479ـ1480 است ، از «پلونة بالا» نام برده شده که ده خانوار مسیحی و نُه خانوار مسلمان در آن زندگی می کردند (تودوروف و ندکوف ، ص 244ـ 245). پلونة بالا با وجود کوچکی ، مرکز اداری ناحیه بود و در پایین آن سکونتگاهی به نام «پلونة زیر» وجود داشت .

در فاصلة سالهای 884 ـ894/1480ـ 1490 پلونة بالا و پلونة زیر و بیست مزرعة غیرمسکونی به تصرف میخال اوغلو غازی علی بیگ درآمد و او صدها تن از مهاجران مسیحی بلغاری و ترک مسلمان را در آنجا سکونت داد و شهر پلونه و بیست دهکده را در فرورفتگی واقع در پایین دست قلعة مخروبه

در محل پلونة زیر بنا کرد. شهر جدید بر گرداگرد بناهای اجتماعی ـ مذهبی (مجموعه ای شامل مسجد، مدرسة بزرگ ، عمارت ، زاویه ، مدرسة ابتدایی و حمام که به وسیلة میخال اوغلوغازی علی بیگ احداث شده بود)، گسترش یافت . در 901، همة این اماکن وقف شد ( رجوع کنید به لوند، ص 359ـ360). علی بیگ یهودیان اسپانیایی را نیز به شهر جدید خود دعوت کرد (در 922: 69 خانواده ). از جاذبه های شهر برای سکونت در آنجا معافیت از عوارض و مالیاتهای «تکالیف » بود و مسیحیان آنجا فقط نیمی از جزیه را پرداخت می کردند. پس از مرگ علی بیگ (در 913) پسران و نوه های او همچنان به توسعة شهر ادامه دادند. فواره های متعدد ساخته و خیابانها سنگفرش شد. در 981 سلیمان بیگ مسجد «قورشونلو» را با بهترین سبک عثمانی ساخت و خضربیگ مدرسه ای به آن اضافه کرد که به همراه مدرسة بزرگ علی بیگ ، پلونه را به مرکز مهم آموزش اسلامی مبدل ساخت . علاوه براین بناها، از پنج مسجد کوچکتر در تحریر سال 957 و مسجد خدیجه سلطان ، نوة علی بیگ و مسجد جمعة جدید سلیمان بیگ و شماری مسجد دیگر در تحریر سال 987 یاد شده است .

در 932 که عثمانیها بوداپست را تصرف کردند، گروهی از یهودیان آن شهر به اقامت در پلونه دعوت شدند ( تحریر 957/1550، تحریر دفتری ، ش 382، ص 685ـ686: 41 خانواده ). وجود 62 خانوار یهودی از آلمان و 84 خانوار یهودی از سرزمینهای لاتینی (یهودیان فرنک ) که در دهة 980 تعداد آنها به بیش از 200 خانوار افزایش یافت پلونه را به یکی از بزرگترین مراکز یهودی نشین بالکان تبدیل کرد. پلونه در سراسر این چند صدسال شهری مسلمان نشین باقی ماند و در طول زمان بخشی از جمعیت بلغاری محلی را جذب و مسلمان کرد (در 951، 20% از مسلمانان پلونه قبلاً غیر مسلمان بوده اند).

در قرن دهم / شانزدهم دهکده های وقفی مسیحی در اطراف پلونه و صومعه های سنت جورج در نزدیکی شهر و سادووک در خارج آن به نوشتن کتب مقدس کلیسایی برای کلیساهای ارتدوکس بلغاریِ شمال بلغارستان پرداختند (بررسی تریفونف از نسخ به جا مانده ، ص 53ـ56). تألیفات یهودیان پلونه نیز اهمیت بسیاری داشت .

ظاهراً شهر در قرون یازدهم ـ دوازدهم رو به زوال رفت . علت آن ، علاوه بر مسائل داخلی ، غارت و انهدام شهر به دست رومانیاییها به رهبری میخائیل دلیر در 1064/1596 بود که طی آن هزاران تن از ساکنان دهکده های وقفی را به اجبار در والاکیا ( نام عثمانی :افلاق * ) اسکان دادند. پس از این هجومها ویرانه های قلعة قرون وسطایی را خراب و سنگهای آن را برای احداث یک «خان » (کاروانسرای ) بزرگِ جدید با هفتاد بخاری دیواری در مجاورت «بدستان » (راسته بازار) به کار بردند. در 1070/1659 فیلیپ استانیسلاوف (اسقف کاتولیک بلغاری ) از شهر که پانصد بلغاری ارتدکس ، دو کلیسا، پنجهزار ترک مسلمان و هفت مسجد داشت دیدار کرده و سه سال بعد اولیاچلبی به آنجا سفر کرده و از حملات اهالی والاکیا در 1064/1596 خبر داده است ، هر چند که بیشتر مطالب وی افسانه پردازی و غیر واقعی است . وی نیز از هفت مکتب ، شش تکیه و شش خان در شهر یاد می کند و از «عمارت » غازی علی بیگ که طبق سند وقفیش دوبار در روز، برای همگان بدون توجه به دین یا، نژاد، غذا طبخ می کرد، گزارش می دهد (ج 6، ص 164ـ 165). در پایان قرن یازدهم / هفدهم پلونه در جریان عبور ارتش تاتارهای کریمه ، به رهبری خان سلیم گرای ، از میان بلغارستان شمالی صدمة بسیار دید (بر اساس یادداشتی

درحاشیة یک کتاب کلیسابه تاریخ اکتبر1689).شهردرسیل 1131/ 1719 نیز بشدت آسیب دید. بر اساس مفصل عوارض دفتر ، مربوط به 1164/1751 (باشباقانلق آرشیوی ، تدوین کپه جی ، موقوفات ، 2913) شهر به میزان قابل توجهی کوچکترازاواخرقرن دهم /شانزدهم بودوتقریباً34شهررا مسلمانان تشکیل می دادند.

پس از پایان قرن دوازدهم / هجدهم و در سراسر قرن سیزدهم / نوزدهم شهر مجدداً و با سرعت گسترش پیدا کرد و جمعیت مسیحیان افزایش یافت . به طوری که در پایان دورة عثمانی ، شمار آنان از مسلمانان بیشتر بود. طبق سالنامة ولایت طونه مربوط به 1286/1869ـ1870، شهر دارای 18 مسجد، دو کلیسا، یک کنیسه ، 925 مغازه ، یک حمام و 30 خان بود. فیلیکس کانیتس ، جغرافیدان ، در آخرین سالهای دوران عثمانی ، 627 ، 1 خانه را متعلق به مسلمانان و 474 ، 1 خانه را متعلق به مسیحیان آورده و جمعیت شهر را حدود 000 ، 17 تن ضبط کرده است . با توجه به اینکه مسیحیان خانوارهای بزرگتری داشتند، جمعیت آنان باید کمی بیشتر از مسلمانان بوده باشد.

در جنگ روس و عثمانی (1294ـ 1295/1877ـ 1878) که روسیه به مناطق بالکان عثمانی حمله کرد، شهر پلونه به فرماندهی غازی عثمان پاشا پنج ماه در برابر این هجوم مقاومت دلیرانه کرد و به این سبب شهرت جهانی یافت . این مقاومت بر نتیجة جنگ تأثیر بسیار داشت . شهر فاقد استحکامات بود و عثمان پاشا از موقعیت عالی تپه های پیرامون آن استفاده کرد. روسها نیز با محاصرة شهر ارتباط پلونه را با جهان خارج قطع کردند. سرانجام آخرین تلاش عثمان پاشا برای درهم شکستن محاصره نیز ناموفق بود؛
وی که به «شیرپلونه » ملقب بود زخمی و مجبور به تسلیم شد و پلونه سقوط کرد. محاصرة پنج ماهة شهر به بهای از دست دادن بیش از 000 ، 40 تن برای روسها و متحدانشان بود. سقوط پلونه راه پیشروی روسها به ادرنه

وسان استفانوراهموارکرد.درسان استفانومعاهدة صلحی بر اساس آتش بس توافق شدة یک ماه قبل در ادرنه ، به

امضارسید.شهرپس ازاین هجوم نیمه ویران شد وساکنان ترک آن از ترس گروههای نامنظم بلغاری گریختند و پس

ازبرقراری نظم درحکومت جدید بلغاری ،تنها یک سوم ازآنها به شهر بازگشتند. جای خالی ترکها را تازه واردان بلغاری (از دهکده های اطراف ) پر کردند و ازینرو جمعیت مسلمانان کاهش یافت . در دهه های پیش از جنگ جهانی اول بیشتر ساختمانهای عثمانی شهر تخریب شد و یک آرامگاه بزرگ روسی به سبک نوبیزانسی جایگزین مدرسه ، مسجد و عمارت غازی علی بیگ شد. مسجد سلیمان بیگ تا 1310 ش /1931 پابرجا بود و پس از آن جای خودرابه باشگاه نظامی داد.

بخشی از خاکریزها و استحکامات خاکی عثمان پاشا (که امروزه نیز دیده می شود) به عنوان یادبود حفظ شد. این تجهیزات دفاعی تأثیر عمیقی بر استحکامات بعدی غرب گذارد. در دهة



1350 ش /1970 یک بنای یادبود بزرگ و منظرة باشکوهی از میدان جنگ ساخته شد.

شهر پلونه که پیش از جنگ جهانی دوم ، از جمله ، دارای منسوجات و صنایع فلزی بود، پس از جنگ بسرعت رشدکردوبه یکی از بزرگترین مراکز صنعتی شمال بلغارستان تبدیل شد.

( جمعیت شهر در سرشماری 1371 ش /1992 برابر با 812 ، 130 تن بوده است ( > اطلس بریتانیکا < ، 1996) ) . تا اوایل دهة 1350 ش /1970 تنها یک مسجد چوبی در شهر وجود داشت که جامعة کوچک مسلمانان شهر از آن استفاده نمی کردند. امروزه در پلونه ، بجز خاکریزها و استحکامات 1294/1877، حتی یک ساختمان عثمانی دیده نمی شود که گواه پیشینة طولانی اسلامی آن باشد.

---

منابع :
(1) محمد ظلی بن درویش اولیاچلبی ، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ، ج 6، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314؛


(2) [ Britannica atlas , Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1996];
(3) F. Kanitz, Donau- Bulgarien und der Balkan 2 , Leipzig 1882, II, esp. 76 ff.;
(4) Agہh S â rr â Levend, Gazava ¦ t- na ¦ meler ve Mihalog § lu Ali Bey'in Gazava ¦ t - names ¦ i , Ankara 1956;
(5) N. Todorov and B. Nedkov, eds., Turski izvori za Ba § lg. istorija , II, Sofia 1966, 244-245;
(6) J. Trifonov, Istorija na grada Pleven do osvoboditelnata voina , Sofia 1933.

(7) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه .

/ م . کیل ، تلخیص از ( د. اسلام ) /