پطروشفسکی ، ایلیاپاولوویچ ، خاورشناس روس . در 1277 ش /1898 در شهر کیِف در خانواده ای کارمند به دنیا آمد. در1305 ش /1926 همزمان از دو رشتة تاریخ و ادبیات فارغ التحصیل شد. از 1308 ش /1929 به مدت دو سال در انستیتوی تاریخ و مردم شناسی آذربایجان شوروی به کار پرداخت و سپس در انستیتوی دولتی قفقازشناسی مشغول به کار شد. در 1314 ش / 1935 ریاست فرهنگستان علوم اتحاد شوروی ، به دلیل مجموع آثارش در رشتة تاریخ ، درجة دکتری به او اهدا کرد. پطروشفسکی در 1315 ش / 1936 به سن پترزبورگ رفت و کارمند ارشد علمی انستیتوی تاریخ شد. او در 1320 ش / 1941 به درجة فوق دکتری نایل آمد و در زمان جنگ جهانی دوم در دانشگاه دولتی آسیای میانه در تاشکند به تدریس پرداخت . سپس از 1325 ش / 1946 به مدت 31 سال در دانشگاه سن پترزبورگ تدریس کرد. او در 1326 ش / 1947 به مقام استادی رسید و از 1329ـ1333 ش / 1950 تا 1954 و از 1340 ش / 1961 تا زمان مرگش در 1356 ش / 1977 ریاست کرسی تاریخ کشورهای خاورمیانه را در دانشگاه سن پترزبورگ بر عهده داشت و در حدود سی واحد درسی از تاریخ سرزمینهای خاورمیانه در دورة باستان و میانه ، جغرافیا و دین ارائه کرد ( > «به مناسبت شصتمین سال تولد پروفسور پطروشفسکی » < ، ص 5؛ > فرهنگ زندگینامه ـ کتابنامه ای خاورشناسان شوروی < ، ص 432؛ د.ازبکستان ، ج 8، ص 529؛ > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 19، ص 517؛ دیاکف و خاراتشویلی ، ص 143ـ146).

عنوان نخستین پژوهش پطروشفسکی > «دربارة اعتقادات کشاورزان قره باغ علیا قبل از مسیحیت » < (1309 ش / 1930) بود. از آن پس ، وی تحقیق دربارة تاریخ مشرق زمین ، بویژه ایران و قفقاز را به طور جدی پی گرفت و حدود 120 پژوهش علمی انجام داد ( > «به مناسبت شصتمین سال تولد پروفسور پطروشفسکی » < ، ص 197ـ203؛ > فرهنگ زندگینامه ـ کتابنامه ای خاورشناسان شوروی < ، ص 432ـ433؛ کتابشناسی خاورشناسان ، ص 150ـ154)، از جمله > «دربارة تاریخ مبارزة قهرمانانة مردم آذربایجان در سده های 13 و 14» < (1941)؛ > «مناسبات فئودالی در آذربایجان و ارمنستان از قرن 16 تا ابتدای قرن 19» < (1949)؛ > «آذربایجان در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی » < (1949)؛ > «در تاریخ نهاد سیورغال » < (1949)؛ > «جامعة فئودالی رشیدالدین » < (1951)؛ > «قزلباشها» < (1965)؛ > از تاریخ مسیحیت در آسیای میانه ، سدة 13 تا 15» < (1966)؛ > «تاریخچة مزدکیان در عصر حکومت اسلامی » < (1970) (دیاکف و خاراتشویلی ، ص 143ـ144؛ کتابشناسی خاورشناسان ، ص 150).

بخش مهمی از پژوهشهای پطروشفسکی را منبع شناسی تشکیل داده است . مقالاتی از قبیل > «مآخذ ایرانی راجع به تاریخ آذربایجان در سده های شانزدهم تا هجدهم میلادی » < ، > «حمدلله قزوینی ، به عنوان منبع تاریخ اجتماعی و اقتصادی قفقاز شرقی » < (1937)، > «منبع تازة فارسی دربارة تاریخ حملة مغول » < (1946)، > «دربارة صحّت مکاتبات رشیدالدین » < (1948)، > «اثر سیفی ، همچون منبعی در تاریخ خراسان شرقی » < (1955)، و > «نشر منابع و اسناد فارسی و تاجیکی در اتحاد شوروی » < (1966) گواه آن است که وی تا چه اندازه به منابع دست اول توجه داشته است ( تاریخ ایران ، مقدمة کشاورز، ص «هفت »؛
دیاکف و خاراتشویلی ، ص 144).

ایران از جملة موضوعات اساسی پژوهشهای پطروشفسکی بوده و تعدادی از کارهای ارزشمند وی به فارسی نیز ترجمه و چاپ شده است ؛
از جمله اسلام در ایران : از هجرت تا پایان قرن نهم ؛
نهضت سربداران خراسان ؛
کشاورزی و مناسبات ارضی در ایرانِ عهدِ مغول در دو مجلد (ترجمة کریم کشاورز)؛
تاریخ ایران (ترجمة سیروس ایزدی )؛
ایرانشناسی در شوروی ؛
دولت در عهد ایلخانان ؛
فقه اللغه ایرانی ؛
تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دورة مغول (ترجمة یعقوب آژند). پطروشفسکی نخستین کسی بود که دربارة سربداران خراسان پژوهشی کامل انجام داد (پطروشفسکی ، 1351 ش ، مقدمة کشاورز، ص 6). از دیگر مقالات مهم ترجمه نشدة وی دربارة ایران عبارت اند از: > «شورش کشاورزان گیلان در سال 1629» < (1941)؛
> «تاریخچة شروان در پایان قرن 15» < (1944)؛
> «مسائل اساسی خاص و زمان بندی پیشرفت فئودالیسم در ایران در سده های سیزدهم و پانزدهم میلادی » < (1948)؛
> «جنبشهای مردمی در ایران در سدة چهاردهم میلادی » < (1953)؛
> «رسالة فارسی پیرامون فن زراعت در عهد غازان خان » < (1957)؛
> «استفاده از کار بردگان در ایران و کشورهای همجوار در پایان قرون وسطی » < (1960؛
کتابشناسی خاورشناسان ، ص 150ـ 154؛
دیاکف و خاراتشویلی ، ص 143). مشهورترین اثر پطروشفسکی در ایران ، اسلام در ایران ، در واقع متن درسهای نویسنده برای دانشجویان تاریخ بوده است (ص 11). مهمترین موضوعات این کتاب ظهور اسلام ، ورودِ آن به ایران ، قرآن مجید، منابع حقوق اسلامی ، تدوین فقه ، مجادلات فرقه ای ، کلام ، اسماعیلیان ، قرمطیان ، عرفان ، و پیروزی شیعه در ایران است . با اینهمه ، در این اثر نارساییهایی در موارد فقهی و حقوقی و جایگاه شیعیان به چشم می خورد که در ترجمة فارسی ، حاشیة محمدرضا حکیمی به توضیح و تبیین آن اختصاص یافته است (ص 6، 401 به بعد؛
دربارة این کتاب رجوع کنید به حدادعادل ، ص 11ـ 15).

پطروشفسکی در بسیاری از همایشهای علمی ، از جمله سومین کنگرة باستانشناسی و هنر ایرانی (سن پترزبورگ ـ مسکو، 1935)، نخستین همایش خاورشناسان اتحاد شوروی (تاشکند، 1957)، بیست و پنجمین و بیست و هفتمین کنگرة جهانی خاورشناسان (مسکو، 1960؛
امریکا، 1967) حضور فعال داشت ( > فرهنگ زندگینامه ـ کتابنامه ای خاورشناسان شوروی < ، ص 432؛
د.ازبکستان ، ج 8، ص 529؛
دیاکف و خاراتشویلی ، ص 145).

استفاده از منابع دست اول و نتیجه گیریهای مستند و مدلّل و توجه او به مسائلی از قبیل ویژگیهای جامعة فئودالی در ایران و کشورهای همجوار، بر اعتماد و نفوذ آثار پطروشفسکی افزوده و منجر به ترجمه و نشر آنها شده است (سواژه ، ص 305، 331، 333). برخی از آثار وی به آلمانی و انگلیسی و فرانسوی و هلندی ترجمه شده است (دیاکف و خاراتشویلی ، ص 143).

---

منابع :
(1) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی ، اسلام در ایران : از هجرت تا پایان قرن نهم هجری ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1354 ش ؛
(2) همو، نهضت سربداران خراسان ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1351 ش ؛
(3) تاریخ ایران : از دوران باستان تا پایان سدة هیجدهم میلادی ، نوشتة ن . و. پیگولوسکایا... ( و دیگران ) ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1363 ش ؛
(4) غلامعلی حدادعادل ، «اسلام مسلمانان و اسلام مستشرقان »، نگین ، سال 9، ش 108 (اردیبهشت 1353)؛
(5) ژان سواژه ، مدخل تاریخ شرق اسلامی ، ترجمة نوش آفرین انصاری (محقق )، تهران 1366 ش ؛
(6) کتابشناسی خاورشناسان : ایرانشناسان و اسلامشناسان ، روسیه و جمهوریهای اتحاد شوروی سابق ، با مقدمة عنایت الله رضا و با همکاری گروه مولفان و مترجمان ، تهران : الهدی '، 1372 ش ؛


(7) Bio-bibliografic § eskiy slovar sovetskikh vostokovedov , Moscow: Nauka, 1976;
(8) N. N. Diyakov and G. S. Kharatishvili, "Professor I. P. Petrushevskiy", Vestnik sankt- peterburgskogo universiteta. ser2 , no.3 (1998);
(9) Great Soviet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v. "Petrushevski, Il'ia Pavlovich";
(10) "K 60-letiya so dnya roz § deniya professora I. P. Petrushevskogo", in Uc § yoniye zapiski leningradskogo Gosudarstvennogo universiteta, seriya vostokovedc § eskikh nauk vip. ll, no. 282, Leningrad 1959;
(11) Uzbek Savet Ensiklopediyasi , Tashkent 1971-1980.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /