پشتکوه ، منطقه ای تاریخی در مغرب ایران ، کمابیش مطابق با استان ایلام * کنونی . منطقة پشتکوه قسمت غربی سرزمین لرستان قدیم است که رشته کوه کبیرکوه * آن را از پیشکوه جدا می سازد و قرار گرفتن آن در پشتِ (مغرب ) این کوه ، وجه تسمیة نام آن است (رزم آرا، 1320 ش الف ، ص 3؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «پشتکوه »). در منابع قرن سیزدهم از این منطقه نام برده شده است .

پشتکوه را به دو قسمت تقسیم کرده اند: پشتکوه لرستان ، از اسلام آباد تا دهلران ، که قسمتی از خاک لرستان محسوب می شود؛
و پشتکوه خوزستان ، از دهلران تا شوش ، که قسمتی از خاک خوزستان به شمار می آید (کریمی ، ص 81 ـ82).

منطقة پشتکوه در گذشته خالی از دهات و خانه بود و جز یکی دو قلعه ، ساختمان دیگری نداشت و اهالی اغلب در چادر زندگی می کردند. کردها که بیشتر طوایف آن را تشکیل می دادند در شمال منطقه و لرها در جنوب آن می زیستند (کریمی ، همانجا؛
مورگان ، ص 243). به گفتة ایزدپناه (ج 2، ص 420) جاده ای که از تنگِ شیخ ماخو (شیخ مکان ) در هشت کیلومتری مشرق دره شهر، (محل قدیمی شهر سیمره * رجوع کنید به دایرة المعارف فارسی ، ذیل «صیمره »)، از کبیرکوه می گذشت و به پشتکوه منتهی می شد یکی از راههای باستانی بوده است که شوش را به ماداکتو * (شهر قدیمی در ولایت مهرجان قذق * رجوع کنید به همان ، ذیل «ماداکتو») مربوط می ساخت .

پشتکوه مطابق با ولایت تاریخی ماسبدان است . ظاهراً قدیمترین نام منطقة پشتکوه ، «آریوخ » بوده و تا قبل از سدة هفتم / سیزدهم ، این منطقه به «اریوحان » شهرت داشته است و شاید محل حَرا که مربوط به اسارت ( یهودیان ) است ، در همان حوالی باشد. بنیامین تودِلایی این محل را «ارین »، استرابو «ماساباتیس »، پلینی ، «مزوباتن » و بطلمیوس ساکنان آنجا را «سامباتایی » و دیونوسیوس «مزاباتایی » نامیده است . دیودوروس در شرح لشکرکشی اسکندر، این محل را «سمبنه » می نامد. ظاهراً، پیش از اسکندر نام آریوخ به سَبَد/ سَبَدان تغییر کرد و با پیشوند ماه (منطقه )، به صورت ماه سبدان درآمد که حدود آن کمابیش با حدود پشتکوه منطبق است (راولینسون ، ص 43ـ44، 48؛
نیز رجوع کنید به ماسبدان * ).

در دورة مغول پشتکوه و پیشکوه به لُر کوچک معروف و در قرن دهم این دو منطقه لرستان فِیلی نامیده می شد و ادارة پشتکوه در اختیار اتابکان لر بود (مینورسکی ، ص 13؛
حمدالله مستوفی ، ص 552ـ561؛
نیز رجوع کنید به پیشکوه * ؛
لرستان * ). در دورة زندیه منطقة پشتکوه و پیشکوه در جنگ و ناامنی به سر می برد چنانکه در 1176 نظرعلی خان زند، از سرداران بنام کریم خان ، زکی خان را که شورش کرده بود در این منطقه شکست داد. در همین سال کریم خان زند، اسماعیل خان والی پشتکوه را به دلیل آزار و اذیت اهالی معزول کرد. اسماعیل خان به این رأی گردن ننهاد، ازینرو کریم خان به همراه سپاهش برای سرکوبی وی به منطقه رفت و اسماعیل خان وادار به فرار شد (نامی اصفهانی ، ص 123ـ126، 128ـ 129؛
پری ، ص 164ـ166؛
شوشتری ، ص 173).

در دورة قاجار، والی پشتکوه قسمتهایی از پیشکوه را ضمیمة قلمرو خود کرد (ساکی ، ص 5). در زمان آقامحمدخان دو افسر انگلیسی که از سوی سرجان ملکم برای شناسایی منطقه به لرستان اعزام شده بودند، در پشتکوه به قتل رسیدند (کرزن ، ج 2، ص 336). فتحعلی شاه قاجار مرکز حکومت والیان را از پیشکوه به پشتکوه منتقل کرد. ظاهراً یکی از دلایل این انتقال ، ناامنی منطقة مرزی پشتکوه در آن زمان بود تا والی برای دفاع به مرز نزدیکتر باشد (ساکی ، ص 306؛
راد، ص 191).

راولینسون (ص 152) طوایف پشتکوه را فیلی نامیده و آنها را شامل طایفه های کرد، شوهوتی ، محکی ، چهارستون و دیناروند دانسته است . وی تعداد اهالی پشتکوه را دوازده هزار خانوار و مالیات آنجا را پانزده هزار تومان ذکر کرده است .

به نوشتة حاج سیاح محلاتی در 1258، وضع اهالی آنجا بسیار بد بوده است . وی می نویسد که حسین خان والی به بهانه ای جمعی از اهالی پشتکوه را به قتل رساند (ص 224ـ 225). در این زمان حسین قلی خان والی (ملقب به ابوقداره ) با عثمانیها در منطقة باغسای / باقسای / باغ شاهی در خاک عراق جنگید و این منطقه را ضمیمة خاک پشتکوه کرد (راد، ص 218). اروپاییانی که به پشتکوه سفر کرده اند، چون مونسل (در 1305/ 1888)، مورگان (در 1307/1890) و کرزن (در 1309/ 1892)، از حسین قلی خان والی چون سلطان کوچکی یاد کرده اند که حاکم مطلق کوهستانهای خویش بوده است . والی در قلعة مکعب شکلی که با وسایل تجملی اروپایی آراسته شده بود زندگی می کرد، در حالی که افراد او در چادرها و سایبانها مستقر بودند. به گزارش آنان ، با آنکه پشتکوه جزو قلمرو شاه قاجار قلمداد می شد، در عمل مستقل بود و هیچگونه مالیاتی نمی پرداخت (کرزن ، ج 2، ص 336ـ337؛
مورگان ، ص 223، 241ـ 242، 244). در این دوره به نظر بارتولد (ص 234)، ساکنان پشتکوه بهتر از دیگران توانسته بودند خصلتهای اصیل و ابتدایی قوم خود را حفظ کنند و رؤسای بزرگ آنان به لقب عربیِ والی یا لقب نظامی ترکیِ امیر تومان نامیده می شدند. آثار و ابنیة بسیاری متعلق به این دوره ، چون قلعه رَزَه ، کاخ ، باغ و حمام ، به جا مانده است (ایزدپناه ، ج 1، ص 168). دو بد در 1257/ 1841 از ویرانه های دژ آن دیدن کرده است (ص 380). در 1326 عثمانیها برای غارت محصول به پشتکوه حمله کردند اما شکست خوردند (رزم آرا،1320 ش الف ، ص 105، 107).

در جنگ جهانی اول ، نام پشتکوه به سبب نزدیکی به مرز در بسیاری از منابع به عنوان منطقه ای مهم ذکر شده است ( رجوع کنید به گابریل ، ص 354؛
ایزدپناه ، ج 1، ص 303؛
مابرلی ، ص 90ـ91، 116، 184ـ 185، 584).

در 1306ش / 1927 استارک زیباترین سکنة بغداد را لرهای پشتکوهی می داند که در گمرکخانة بغداد کار می کردند و سالی یک بار نوع معیشت خود را برای تعداد کمی تماشاچی به نمایش درمی آوردند (ص 67ـ 68). لمتون (ص 509 ـ510) از مالیات «شاخ شماری » یاد می کند که به موجب آن خانها مبلغی به ازای تعداد دام از اهالی دریافت می کردند، و همچنین از مالیات «تش شماری » (آتش شماری ) که به موجب آن هر گاه اجاق خانواده ای روشن بود می بایست به ازای آن مبلغی به خان بپردازد.

در دورة رضاشاه ، علی رغم برخی مقاومتها، از نفوذ خانها کاسته شد و پشتکوه تحت ادارة حکومت مرکزی درآمد. در 1308ش ، در پی لشکرکشی فرماندهان نظامی به لرستان ، خوانین در پشتکوه سلاحهای خود را تحویل دادند که تمامی آنها سوزانده شد. در همان سال حسین آبادِ پشتکوه که مقرّ تیمسار کوپال بود به محاصرة یدالله خان ، پسر والی اسبق ، و عده ای از اهالی پشتکوه درآمد اما نیروی اعزامی از کرمانشاهان محاصره را در هم شکستند (رزم آرا،1320 ش ب ، ص 18ـ19؛
ساکی ، ص 316).

(نیز رجوع کنید به ایلام * ).

---

منابع :
(1) فریا استارک ، سفری به الموت لرستان و ایلام ، ترجمه و حواشی از علی محمد ساکی ، تهران 1364 ش ؛
(2) حمید ایزدپناه ، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان ، تهران 1376 ش ؛
(3) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، جغرافیای تاریخی ایران ، ترجمه از روسی به انگلیسی از سوات سوچک ، ترجمه به فارسی از همایون صنعتی زاده ، تهران 1377 ش ؛
(4) جان ر. پری ، کریم خان زند ، ترجمة علی محمد ساکی ، تهران 1365 ش ؛
(5) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(6) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(7) کلمنت اوگاستس دو بد، سفرنامة لرستان و خوزستان ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1371 ش ؛
(8) ناصر راد، تاریخ سرزمین ایلام ، ج 1: از روزگاران باستان تا انقراض حکومت والیان لرستان و ایلام ، تهران 1374 ش ؛
(9) هنری کرزیک راولینسون ، سفرنامة راولینسون : گذر از زهاب به خوزستان ، ترجمة سکندر امان اللهی بهاروند، تهران 1362 ش ؛
(10) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : پشت کوه ، تهران 1320 ش الف ؛
(11) همو، جغرافیای نظامی ایران : لرستان ، تهران 1320 ش ب ؛
(12) علی محمد ساکی ، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان ، خرم آباد ?( 1343 ش ) ؛
(13) محمدعلی بن محمدرضا سیاح ، خاطرات حاج سیاح ، یا، دورة خوف و وحشت ، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران 1359 ش ؛
(14) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری ، تحفة العالم ، و، ذیل التّحفه ، چاپ صمد موحد، تهران 1363 ش ؛
(15) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362 ش ؛
(16) بهمن کریمی ، جغرافیای مفصّل تاریخی غرب ایران ، تهران 1316 ش ؛
(17) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
(18) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1362 ش ؛
(19) فردریک جیمز مابرلی ، عملیات در ایران : جنگ جهانی اول 1919ـ1914 ، ترجمة کاوه بیات ، تهران 1369 ش ؛
(20) ژاک ژان ماری دومورگان ، جغرافیای غرب ایران ، ترجمة کاظم ودیعی ، تبریز 1339 ش ؛
(21) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، لرستان و لرها ، در دو سفرنامه دربارة لرستان ، نوشتة سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد، ترجمة سکندر امان اللهی بهاروند و لیلی بختیار، تهران 1362 ش ؛
(22) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1363 ش .

/ معصومه بادنج /