پروین ، خوشه (یا ثریا)، یکی از زیباترین و پرنورترین خوشه های ستاره ایِ آسمان ، واقع در صورت فلکی ثور * . پروین ، در تعابیر شاعرانة فارسی و عربی نیز به کار رفته است .

در نجوم . این خوشه ، که با چشم غیرمسلح ، شش یا هفت ستاره در آن دیده می شود، به گفتة عبدالرحمان صوفی (ص 145) در کوهان ثور قرار گرفته است . پروین را در زبان فارسی به نامهای دیگری ، از جمله پَرَن ، پَرَند، پَرْو، پَروَه ، رفَه ، رَمَه و نرگسه نیز می شناسند (برهان ، ذیل واژه های مذکور). همچنین در زبان سغدی آن را پروی می نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، 1363ش ، ص 371) که به واژة فارسی آن بسیار نزدیک است . در زبان پشتو نیز آن را پِروُنی و در بلوچی پَنْوَر می نامند (هرن و هوبشمان ، ج 1، ص 372). به عقیدة برخی پژوهشگران ، واژة پروین از ریشة اوستایی ini ¦ paoiryae آمده است (بارتولومه ، ص 875) که به معنای «در ردة نخست ، پیشترین » است (بهرامی ، دفتر دوم ، ص 869). هوبشمان ، به نقل از دارمستتر، ریشة اوستایی پروین را nyas ¦ paoirye می داند که از واژة ni ¦ paoirye مشتق شده است (هرن و هوبشمان ، همانجا). این واژه در

زبان پهلوی به پرویز تغییر شکل یافته است (بهار، ص 58).

در یشتها (اوستا، ج 1، ص 345) پروین به همراه چند ستاره و صورت فلکی دیگر ستوده شده است . پروین در عربی ثریا (از ریشة سریانی تُرَیا ) نامیده می شود (مشکور، ج 1، ص 115). ثریا مصغر ثَروی ' به معنای دارایی پرشمار است (ثقفی ، ص 83). ملامظفر گنابادی در شرح بیست باب (باب دوازدهم )



نوشته است که تصغیر در ثریا به سبب خردی کواکب آن است . همچنین ، در نجوم دورة اسلامی ، برخی از منجمان ، مانند ابن ابی الرّجال ، پروین را «دجاجة السماء مع بناتها» (مرغ آسمان همراه با دخترانش ) نامیده اند ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل «ثریا»).

پروین در زبان یونانی پلیادها ، به معنای کسانی که با کشتی مسافرت می کنند نامیده شده است . در حدود هزار سال پیش از میلاد، در یونان باستان ، فصل کشتیرانی از نیمة بهار تا نیمة پاییز که خوشة پروین در آسمان صبحگاهی طلوع می کرد بوده است ( > دایرة المعارف دین < ، ذیل "Stars" ؛ کاکس و مانکهاوس ، ص 32). شاید یکی از قدیمترین اشاره های مکتوب به پروین یا ثریا در کتاب مقدس ، عهد عتیق ، باشد که چند جا از آفریده شدن آن سخن به میان آمده است (از جمله کتاب ایوب ، باب 9:9، باب 38:31؛ کتاب عاموس نبی ، باب 5:8).

در اسطوره های یونان ، پلیادها دختران اطلس و در بعضی روایتها دختران یکی از ملکه های آمازون بوده اند. بر اساس این اسطوره ها روزی اوریون (جبّار)، شکارچی خطرناک ، این هفت خواهر (پلیادها) و مادرشان را دید و گرفتار عشق آنها شد. بعد از پنج سال جستجوی اوریون ، پلیادها به کبوترانی تبدیل شدند و به آسمان رفتند؛ و زئوس که از سرنوشت آنها متأثر شده بود، آنان را به ستارگانی تبدیل کرد (گریمال ، ج 2، ص 747ـ 748). در ایران باستان پروین را منزل سوم ماه می دانستند (بهار، ص 54) و عربها نیز آن را، که از منازل دیگر ماه آشکارتر است ، منزل سوم ماه می شمردند، زیرا که ماه پس از سه شبانه روز حرکت ظاهری در آسمان ، نسبت به نقطة اعتدال بهاری در قرون اولیة اسلامی (در حَمَل ) به پروین یا نزدیکی آن می رسیده است (ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، ص 107ـ 108، 113). در یونان باستان ، پروین جرم آسمانی مهمی برای زمان سنجی بوده است . طلوع سحرگاهی آن در بهار نیمکرة شمالی ، نشانة آغاز موسم مسافرتهای دریایی و فصل زراعت بوده است و غروب صبحگاهی آن در پاییز نشان دهندة پایان این فعالیتها ( > دایرة المعارف دین < ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به واردن ، ص 18ـ20).

پروین در میان عربها نیز برای زمان سنجی به کار می رفته ، چنانکه در آثارالباقیه این معنی در بیتی چنین آمده است : چون ماه در شب سوم با پروین مقارن شود، زمستان پایان می یابد (ابوریحان بیرونی ، ص 540؛ نیز رجوع کنید به ابن قتیبه ، ص 29). عربها اعتقاد داشتند که ورود پروین به تحت الشعاع ، بدترین اوقات سال از جهت شیوع بیماریهاست و مدت تحت الشعاع بودن آن را چهل روز می دانستند (ابوریحان بیرونی ، 1363ش ، ص 549 ـ 550)؛ همچنین آن را جزو ستارگانی می شمردند که بویژه به چشم آسیب می رسانند (همو، 1362ش ، ص 428). ظهور پروین در صبحگاه ، پس از تحت الشعاع ، نشانة قوت گرما بوده است و در وسط آسمان بودن آن ، به هنگام غروب خورشید، نشانة شدت سرما (ابن قتیبه ، همانجا).

بطلمیوس فقط چهار ستاره از شش یا هفت ستاره (قابل مشاهده با چشم غیرمسلح ) را در خوشة پروین مشخص کرده و آنها را ستارگان 30 تا 33 صورت فلکی ثور شماره گذاری کرده است (ص 363). صوفی نیز (ص 148) در این باره از بطلمیوس پیروی نموده ، با این تفاوت که شمارش آنها را از 29 آغاز کرده است . بیرونی (1373ـ 1375، ج 3، ص 1060) دو ستارة دیگر پروین را نیز به این فهرست افزوده و آنها را شمارة 33 و 34 دانسته است . به نوشتة صوفی (ص 145) عربها شش یا هفت کوکب را، که به شکل دانه های یک خوشة انگور گرد هم آمده اند، ثریا می نامند که به پارسی پروین است . به سبب پیوستگی آنها با یکدیگر، همگی را به منزلة یک کوکب قرار داده اند و اسم «نجم (النجم )» بر آنها نهاده اند و گاه همگی را «نجوم ثریا» می خوانند. مراد از واژة «النجم » در قرآن ( رجوع کنید به نحل : 16، النجم : 1، الرحمن : 6، طارق : 3) نیز از نظر برخی مفسران خوشة پروین (ثریّا) است ( رجوع کنید به تفاسیر، ذیل آیة اول سورة نجم ).

بیرونی از کسانی که خوشة پروین را شبیه سحابی می دانند انتقاد می کند. به نوشتة او (1373ـ1375، ج 3، ص 993) ثریا شبیه هیچکدام از سحابیها نیست ، ستاره های آن شش تاست و هیچ ناظری در شمارة آنها اختلاف ندارد. هفتمین ستارة خوشه را که برخی دیده و برخی ندیده اند در اروپا «پلیاد مفقود» می نامیدند. در دانش نجوم امروزی ، این احتمال مطرح شده است که پلیاد مفقود کم نور یا ناپدید شده باشد ( > دایرة المعارف نجوم مک گراو ـ هیل < ، ذیل "Pleiades" ).

ابن قتیبه در قرن سوم هجری نوشته است که در ثریا شش ستاره ظاهر است و در بین آنها ستاره های بسیار کم نور فراوان اند (ص 23). البته امروزه می دانیم که در آسمان صاف و تاریک می توان با چشم غیر مسلح ستاره های این خوشه را تا قدر شش مشاهده کرد. بر این اساس ، در شرایط مناسب رصدی ، با چشم غیرمسلح ، تا نُه ستاره در خوشة پروین می توان تشخیص داد. حتی برخی از رصدکنندگان در شرایط بسیار عالی رصدی ، تا 14 ستاره را با چشم غیرمسلح در خوشة پروین تشخیص داده اند (ورنبرگ ، ص 50). در نجوم دورة اسلامی ، درخشانترین ستارة این مجموعه «الوسط » نامیده می شده ، که به نامهای «الجوز» و «نیّرالثریا» نیز معروف بوده است (طباطبائی ، ذیل «الوسط »). ابوریحان بیرونی در التفهیم نوشته است : اعراب پروین را مانند سری با دو دست در نظر می گرفتند که دست بلندتر به سوی شمال دراز شده و در انتها به ستارة کفّالخضیب (بتا ـ ذات الکرسی ) می رسد (ص 104). ازینرو کفّالخضیب ، دست شمالی ثریا، را «کفّ الثریا» نیز نامیده اند (مصفّی ، ذیل «کف الخضیب ») و دست کوچکتر را که به سوی جنوب کشیده شده ، به دلیل کوچکتر بودن ، «کفّ الجَذْماء» نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، همانجا).

امروزه ، می دانیم که خوشة پروین از گونة خوشه های باز ستاره ای است و دست کم از مجموع 250 ستاره پدید آمده است (ورنبرگ ، ص 50 ـ51). این خوشه در > فهرست مسیه < با شمارة 45 (به اختصار 45 M ) رده بندی شده است و با قدر ظاهری کلی 2ر1، از لحاظ درخشندگی ظاهری ، سومین خوشة ستاره ای آسمان محسوب می شود ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 275ـ284).

مختصات استوایی مرکز خوشة پروین ، بر اساس اعتدال سال 2000 میلادی ، عبارت است از بُعد: 3 ساعت و 47 دقیقه ؛ میل : َ7 ْ24 (همان ، ج 2، ص 276). ستاره های خوشة پروین در آسمان ، شبیه آبگردان کوچکی هستند که قطر زاویه ای کاسة آبگردان به اندازة قطر زاویه ای ماه (نیم درجه ) اما قطر زاویه ای کل خوشه حدود ْ2 است ( > سالنمای نجومی 1995 < ، ص 49 H ، همانجا). ستارگان این خوشه به رنگ سفید یا سفید مایل به آبی اند و جرم آنها حدود چهار تا هفت برابر خورشید و قطرشان پنج تا هشت برابر خورشید است (کاکس و مانکهاوس ، ص 6ـ7). پیرامون ستاره های اصلی خوشة پروین ، سحابیهایی از گونة بازتابی قرار دارند که بزرگترین آنها پیرامون ستاره های مائیا و مروپه اند ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 297). قطر واقعی خوشة پروین حدود سیزده سال نوری است که با توجه به قطر زاویه ای آن ، حدود 420سال نوری با زمین فاصله دارد ( > سالنمای نجومی 1995 < ، همانجا). ستاره های خوشة پروین حدود هشتاد میلیون سال پیش شکل گرفته اند و با سرعت پنج کیلومتر در ثانیه از ما دور می شوند ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 276).

---

منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق ؛
(2) ابن قتیبه ، کتاب الانواء ، حیدرآباد دکن 1375/1956؛
(3) ابوریحان بیرونی ، آثارالباقیه ، ترجمة اکبر داناسرشت ، تهران 1363ش ؛
(4) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362ش ؛
(5) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ1375/1954ـ1956؛
(6) اوستا، یشت ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره وشی ، تهران 1356ش ؛
(7) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361ش ؛
(8) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران ، تهران 1375ش ؛
(9) احسان بهرامی ، فرهنگ واژه های اوستائی ، تهران 1369ش ؛
(10) عبدالله بن حسین ثقفی ، الانواء و الازمنه و معرفة الاعیان الکواکب فی النجوم ، بیروت 1416/ 1996؛
(11) عبدالرحمان بن عمر صوفی ، ترجمة صورالکواکب عبدالرحمن صوفی ، به قلم نصیرالدین طوسی ، چاپ معزالدین مهدوی ، تهران 1351ش ؛
(12) محمد طباطبائی ، واژه نامه ی نجوم و احکام نجوم ، تهران 1370ش ؛
(13) پیرگریمال ، فرهنگ اساطیر یونان و رُم ، ترجمة احمد بهمنش ، تهران 1367ش ؛
(14) مظفربن محمد قاسم گنابادی ، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (دربارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، چاپ سنگی ( بی جا ) 1282؛
(15) محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357ش ؛
(16) ابوالفضل مصفّی ، فرهنگ اصطلاحات نجومی ، تهران 1366ش ؛
(17) بارتل لیندرت واندر واردن ، پیدایش دانش نجوم ، ترجمة همایون صنعتی زاده ، تهران 1372ش ؛
(18) پاول هرن و یوهان هاینریش هوبشمان ، اساس اشتقاق فارسی ، ترجمة جلال خالقی مطلق ، تهران 1356ش ؛


(19) The Astronomical almanac for the year 1995 , Washington 1994;
(20) Christian Bartholomae , Altiranisches Wخrterbuch , Strasbourg 1904;
(21) John Cox and Richard Monkhouse, Philip's colour star atlas , London 1991;
(22) EI 1 , s.v. " A l-Thuraiya ¦ " (by J. Ruska);
(23) The Encyclopedia of religion , ed, Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Stars" (by Serinity Young);
(24) Mc Graw-Hill encyclopdia of astronomy , New York 1983;
(25) s.v. "Pleiades" (by H. S. Hogg);
(26) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest , translated and annotated by G. J. Toomer, London 1984;
(27) Sky catalogue 2000.0 , ed. Alan Hirshfeld and Roger Sinnott, Westford, Mass. 1985;
(28) Hans Vehrenberg, Atlas of deep-sky splendors , Massachusetts 1988.

/ علیرضا موحدنژاد /

در ادبیات فارسی و عربی . در ادب فارسی ، پس از خورشید، از پروین بیش از هر ستاره ای سخن گفته شده است . مجموعة ستارگان پروین ، با دو نام دیگر آن : «ثریّا» ــ نام عربی آن ــ و «پَرَن » ( رجوع کنید به دنبالة مقاله )، و ترکیباتی مانند خوشة پروین (برای نمونه رجوع کنید به حافظ غزل 399، بیت 7)، عقد پروین (برای نمونه رجوع کنید به خاقانی ، ص 715)، عقد ثریّا (برای نمونه رجوع کنید به حافظ غزل 3، بیت 9) و نجم پَرَن (برای نمونه رجوع کنید به مسعود سعدسلمان ، ص 384)، مضامین شایان توجهی در ادب فارسی پدید آورده است . در بسیاری از اشعار فارسی ، با عنایت به این که پروین یکی از منازل ماه است و نیز این که پروین مانند ماه در شب بیش از دیگر اجرام آسمانی می درخشد ( رجوع کنید به دنبالة مقاله )، ماه و پروین همراه یکدیگر ذکر شده است (برای نمونه رجوع کنید به فردوسی ، ج 1، ص 130؛
نظامی ، 1376ش ، ص 60، 128؛
همو، 1377ش ، ص 162؛
کمال اسماعیل ، ص 97؛
سعدی ، 1361 ش ، ص 468؛
همو، 1363 ش ، ص 66، 174؛
حافظ غزل 348، بیت 6 و منابع متعدد دیگر).

درخشش پروین از دیرباز، مورد توجه شاعران فارسی گوی بوده است (مثلاً کسایی مروزی به نقل اسدی طوسی ، ص 20؛
فرخی ، ص 315؛
بهار، ج 1، ص 507). برخی روی معشوق و ممدوح خود را در سپیدی و درخشش به پروین تشبیه کرده اند (مثلاً فرخی ، ص 310 که به جای «پروین »، «پرن » گفته است ) و برخی هم دندان سپید و درخشان او را مانند پروین دانسته اند (امیر معزّی ، ص 510، 569،618؛
خاقانی ، ص 724؛
کمال اسماعیل ، همانجا). درخشش پروین سبب شده است که گاه گوهر را نیز به آن تشبیه کنند (مثلاً فردوسی ، ج 6، ص 262؛
ج 7، ص 70؛
نظامی ، 1376ش ، ص 190، 353) و گاه پروین را همچون زیورآلات زنان تصور کنند. از جمله شهریار (ج 1، ص 733) شاعر معاصر، در تمجید از پروین اعتصامی * گفته است در حجلة طبع او عروسی است که از ماه و پروین طوق و یاره دارد و اشعار او را به دو صد رشتة گوهر تشبیه کرده که هرکدام سزاوار است مانند پروین گوشوارة سپهر گردد. او در این تشبیهات به شکل خوشه ای پروین نیز نظر دارد. سعدی (1361 ش ، ص 341) درخشیدن و به دیگر سخن «چشمک زدن » پروین را نشانة بیداری آن دانسته و گفته است : «همه آرام گرفتند و شب از نیمه گذشت / آنچه در خواب نشد چشم من و پروین است .»

شاعران ، پروین و شکوفه یا گلها را نیز به یکدیگر تشبیه کرده اند (فردوسی ، ج 6، ص 182؛
امیر معزّی ، ص 590؛
کمال اسماعیل ، ص 735) و از دیرباز پروین را مانند خوشة انگور دانسته اند (مثلاً انوری ، ج 1، ص 220) چنانکه سعدی در مقدمة گلستان (ص 54) «عقد ثریّا» را برای خوشة انگور استعاره کرده است . همچنین ، پروین یا ثریا در ادب فارسی و عربی نمایانگر نهایت فاصله از سطح زمین دانسته شده و این تعبیر در ادب فارسی کاربرد بسیار یافته است ( رجوع کنید به فردوسی ، ج 1، ص 113؛
فرخی ، ص 169، 309، 312، 319 که در همة موارد «پرن » را به جای پروین به کار برده است ؛
سعدی ، 1361 ش ، ص 188؛
مولوی ، ج 1، ص 65؛
رهی معیری ، ص 74، 356). جلال الدین مولوی (ج 4، ص 147) برای آنکه مقام عالی یونس علیه السّلام را بیان کند، می گوید او در حالی که در شکم ماهی بود، بالاتر از پروین جای داشت ؛
و تعبیراتی نظیر «سر بر ثریّا بردن » (فردوسی ، ج 4، ص 255) و «سر از ثریّا برآوردن » (ناصرخسرو، ص 405) به معنای «صعود»، «رفعت » و «بلندمرتبگی » به کار رفته است . «ثَری » به معنای خاک ، از این لحاظ متضاد ثریّا است ( رجوع کنید به کلیله و دمنه ، ص 209؛
سعدالدین وراوینی ، ج 1، ص 497) و تعبیر «از ثری تا ثریّا» برای بیان مسافت و فاصلة طولانی در زبان و ادب فارسی کاربرد بسیار دارد (مثلاً فردوسی ، ج 1، ص 186؛
نظامی ، 1376ش ، ص 274؛
بهار، ج 1، ص 283).

خُردی و ریزگی ستارگان خوشة پروین سبب شده است که شاعران آنها را به شکل «دانه » فرض کنند و با تصوّر دانه بودن آنها مضامینی زیبا بسازند که شایعترین آنها تشبیه پروین یا ثریّا به عِقد (= گردن بند) است (مثلاً خاقانی ، ص 715؛
حافظ ، غزل 3، بیت 9؛
اعتصامی ، ص 42). از همین لحاظ ، اشک را نیز به پروین مانند کرده و پروین را در استعاره از اشک به کار برده اند (رودکی ، ص 167؛
کسایی مروزی به نقل اسدی طوسی ، همانجا؛
سعدی ، 1361 ش ، ص 507؛
حافظ ، غزل 53، بیت 3). همچنین قطرة باران را به ثریّا، یا همان پروین ، تشبیه کرده اند (منوچهری ، ص 44؛
قس ناصر خسرو، ص 440). خاقانی (ص 96، 142) پروین یا ثریّا را به رشتة تسبیح (= سُبحه ) تشبیه کرده است .

نظم و ترتیب آراستة پروین ، از دیگر ویژگیهای آن است که مورد توجه شاعران فارسی گوی واقع شده و از این لحاظ متضادّ بنات النّعش است . برخی از شاعران در مدح فرمانروایان ، اوضاع نابسامان کشور را به بنات النّعش و نظم و سامانی را که ممدوح آنان پدید آورده است ، به پروین مانند کرده اند (فرخی ، ص 332؛
انوری ، ج 1، ص 384، ج 2، ص 513). همچنین ، نزدیکی ظاهری ستارگان این خوشه به همدیگر، آنها را در نظر شاعران مظهر انبوهی و تجمع و به هم پیوستگی ساخته است (برای نمونه رجوع کنید به فردوسی ، ج 4، ص 150؛
امیر معزّی ، ص 531؛
مسعود سعد سلمان ، ص 12)، برخلاف بنات النّعش که مظهر پراکندگی و ازهم گسیختگی است ( رجوع کنید به بنات النّعش ).

برخی مضامینی که از پروین در ادب فارسی رایج است ، در ادبیات عربی نیز به کار رفته ، اما به کثرت کاربرد آنها در ادبیات فارسی نیست ؛
از آن جمله است مضمون «از ثری تا ثریا» برای بیان مسافت بسیار (مثلاً ابوالعلاء معرّی ، ص 78؛
ابن ساعاتی ، ج 2، ص 335)؛
و این که ثریا مظهر تجمع و به هم پیوستگی است (مثلاً در بیت مشهور ابونواس که مَثَل شده است ، زین الدین رازی ، ص 138)؛
و مناسبت آن با ماه (مثلاً ثعالبی ، ج 5، ص 257) و ارتفاع آن (همان ، ج 5، ص 78)؛
و این که به استعاره از چهرة محبوب به کار رفته است (ابن ساعاتی ، ج 1، ص 291)؛
و نیز آن را به دستبند تشبیه کرده اند (همان ، ج 1، ص 216). در زبان عربی ، واژة النَّجْم نیز بر پروین اطلاق شده است (بستانی ، ذیل «ثریّا»؛
مصفّی '، ذیل «پروین ») چنانکه در برخی از ترجمه های کهن فارسی قرآن مجید هم «النَّجْم » در نخستین آیة سورة نجم به پروین ترجمه شده است ( فرهنگنامة قرآنی ، ج 4، ص 1485).

---

منابع :
(29) ابن ساعاتی ، دیوان ، چاپ انیس مقدسی ، بیروت 1938ـ 1939؛
(30) احمدبن عبدالله ابوالعلاء معرّی ، اللزومیات ، او،لزوم مالایلزم ، چاپ عمر ابوالنصر، بیروت ?( 1969 ) ؛
(31) علی بن احمد اسدی طوسی ، لغت فرس ، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی ، تهران 1365 ش ؛
(32) پروین اعتصامی ، دیوان قصاید، مثنویات ، تمثیلات و مقطّعات پروین اعتصامی ، چاپ ولی الله درودیان ، تهران 1375 ش ؛
(33) محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش ؛
(34) علی بن محمد انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364 ش ؛
(35) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(36) محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش ؛
(37) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تتمة یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت 1403/1983؛
(38) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(39) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(40) جعفربن محمد رودکی ، گزیدة اشعار رودکی ، چاپ جعفر شعار و حسن انوری ، تهران 1365 ش ؛
(41) محمدحسین رهی معیری ، رهاورد رهی ، چاپ داریوش صبور، تهران 1375 ش ؛
(42) محمدبن ابی بکر زین الدین رازی ، الامثال والحکم ، چاپ فیروز حریرچی ، دمشق 1408/1987؛
(43) سعدالدین وراوینی ، مرزبان نامه ، چاپ محمد روشن ، تهران 1367 ش ؛
(44) مصلح بن عبدالله سعدی ، بوستان سعدی : سعدی نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1363 ش ؛
(45) همو، غزلیات سعدی ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1361 ش ؛
(46) همو، گلستان سعدی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1368 ش ؛
(47) محمدحسین شهریار، کلّیات دیوان شهریار ، تبریز 1349 ش ؛
(48) علی بن جولوغ فرخی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(49) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، چاپ ژول مول ، تهران 1363 ش ؛
(50) فرهنگنامة قرآنی ، بانظارت محمدجعفر یاحقّی ، مشهد 1372ـ1374 ش ؛
(51) کلیله و دمنه ، ترجمة کلیله و دمنه ، انشای ابوالمعالی نصرالله منشی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1343 ش ؛
(52) اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران 1348 ش ؛
(53) مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش ؛
(54) ابوالفضل مصفّی '، فرهنگ اصطلاحات نجومی ، تهران 1366 ش ؛
(55) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1370 ش ؛
(56) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش ؛
(57) ناصرخسرو، دیوان ، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق ، تهران 1368 ش ؛
(58) الیاس بن یوسف نظامی ، خسرو و شیرین ، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی ، چاپ سعید حمیدیان ، تهران 1376 ش ؛
(59) همو، هفت پیکر حکیم نظامی گنجه ای ، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی ، چاپ سعید حمیدیان ، تهران 1377 ش .

/ مهران افشاری /