پرورش ، روزنامه ای فارسی زبان در قاهره در 1318. مدیر این روزنامه ، میرزاعلی محمد کاشانی ، از طایفة شیبانیان کاشان بود. وی فعالیتهای خود را از همکاری با روزنامة اختر (چاپ استانبول ) آغاز کرد (مجیر شیبانی ، ص 83)، سپس به مصر رفت که ایرانیان بسیاری در آنجا زندگی می کردند و در نظر داشتند با انتشار روزنامه و نشریات دیگر، هموطنان خود را با اصلاحات اجتماعی آشنا سازند (حائری ، ص 16). میرزاعلی محمد کاشانی نخست در 1316 در قاهره روزنامة ثریّا را تأسیس کرد، اما در اوایل 1318، بر اثر بروز پاره ای اختلافات ، امتیاز و ادارة روزنامه را به سیّد فرج اللّه کاشانی واگذاشت . سیّد فرج اللّه در مصر به کار تجارت می پرداخت و احتمالاً تأمین سرمایه و انتشار ثریّا با او بود (صدرهاشمی ، ج 2، ص 151،154). آنگاه ، میرزا علی محمد به طور مستقل به انتشار روزنامة پرورش روی آورد.

نخستین شمارة پرورش در جمعه 10 صفر 1318 در قطعی بزرگتر از وزیری ، با حروف سُربی ، در قاهره منتشر شد. سه شمارة نخست هر هفته روزهای جمعه و شماره های بعد دوشنبه ها انتشار یافت و جز در یک مورد (ش 7) تعداد صفحات آن از شانزده صفحة دوستونی درنگذشت . مدیر روزنامه در شمارة اول وعده داد که صفحات روزنامه افزایش خواهد یافت (ص 16) و دفتر روزنامه به لندن یا پاریس یا برلن منتقل خواهد شد (همانجا)، اما این وعده ها هیچگاه محقّق نشد. بیشتر مطالب شمارة اول به موضوع جدایی مدیر پرورش از روزنامة ثریّا اختصاص داشت . از لابه لای این سطور نمی توان بروشنی سبب اصلی این جدایی را تشخیص داد، اما از آنچه علی محمد کاشانی دربارة میرزا ابوالفضل گلپایگانی ، نویسندة بهایی مقیم مصر، آورده است می توان حدس زد که وی در نفاق افکنی میان میرزاعلی محمد و سیّد فرج اللّه کاشانی بی تأثیر نبوده است (ش 1، ص 7).

همة شماره های پرورش با یک سرمقالة سیاسی آغاز می شد که در واقع تحلیل سیاسی اوضاع جهان بود. بخش دیگری که در اغلب شماره های این نشریه پیوسته ادامه یافت ، اخبار از اوضاع شهرها و گوشه وکنار ایران بود. در این بخش معمولاً یکی از اهالی منطقة موردنظر ــ بدون ذکر نام نویسنده ــ شرحی از اوضاع معمولاً نابسامان منطقه می نگاشت و از دستگاه اجرایی آن روز کشور انتقاد می کرد ( رجوع کنید به ش 2، ص 9، ش 17، ص 10ـ13). انتشار روزنامة پرورش تقریباً با آغاز سفر طولانی مظفرالدین شاه به فرنگ مصادف بود و به همین سبب در هر شماره مطلبی از خطّ سیر شاه در ایران وخارج از آن آمده است ( رجوع کنید به ش 3، ص 3، 5 ـ6). همچنین مدیر روزنامه که خود مدتی طولانی مقارن سفر شاه به اروپا سفر کرده بود، پاره ای از مشاهدات خود را به رشتة تحریر درآورد (ش 19، ص 1ـ 5). از دیگر مطالب پرورش ، اخباری بود که برادر مدیر روزنامه ، میرزا عبدالحسین شیبانی وحیدالملک که در آن روزگار به سمت خبرنگاری در لندن به سر می برد، برای نشریه تهیه می کرد (صدر هاشمی ، ج 2، ص 63). هویت نویسندگان پرورش معمولاً آشکار نبود و جز در برخی موارد خاصّ (برای مثال : «مکتوب شهری » از میرزا عبدالرحیم شیرازی ، ش 6، ص 5ـ6)، اشاره به نویسندگان مقالات مبهم بود (برای مثال : «مکتوب یکی از محترمین و دانشمندان از طهران : حرف حق »، ش 16، ص 6ـ 8؛ «مکتوبی از بخارا»، ش 20، ص 6ـ7).

بسیاری از کسانی که سالها پس از انتشار پرورش ، بویژه در عهد نهضت مشروطیت ، در حوادث ایران نقش داشتند، بر تأثیر عمیق این روزنامه بر افکار عمومی تأکید کرده اند (برای مثال رجوع کنید به تقی زاده ، ص 27؛ سیاح ، ص 545؛ نیز رجوع کنید به ملکزاده ، ج 1، ص 197؛ حائری ، همانجا؛ براون ، ج 2، ص 272ـ273). بی گمان پاره ای عوامل در تعمیق نفوذ پرورش مؤثر بوده است ؛ نخست آنکه نثر پرورش به طور کلّی فصیح و زیبا بود، بویژه مقالاتی که ظاهراً به قلم مدیر نشریه بود و به نثرهای کهن فارسی شباهت بسیار داشت . معمولاً این گونه نوشتارها، اوضاع نابسامان ایران آن روزگار را منعکس می ساخت (برای مثال رجوع کنید به ش 15، «فرشته اردی بهشت ـ موکل تمدن »، ص 7ـ9). همچنین از پاره ای مقالات ، از جمله مطلبی از یک «فاضل ادیب مصری »، می توان تأثیر افکار و عقاید سیّدجمال الدین اسدآبادی را بروشنی ملاحظه کرد (ش 3، ص 12ـ13: «بشارت ـ بشارت »؛ ش 4، ص 8 ـ 15: «اخبار تجارتی خلیج فارس »). این تأثیر، در مطالب گوناگون و تأکید بر رفع عقب ماندگی شرق ، بویژه مسلمانان ، از قافلة تمدن پیداست . در این مقالات ، از مقلّدان غرب و اروپا نیز بشدت انتقاد می شد (برای مثال رجوع کنید به ش 16، ص 1ـ3: «اسلامبول »).

لحن روزنامة پرورش در انتقاد از سیاستگران ایران ، بویژه امین السلطان ، صدراعظم وقت ، بتدریج تندتر شد تا آنجا که از قول یکی از «وزرای محترم »، میان امین السلطان (بدون ذکر نام او) و امین الدوله ــ صدراعظم پیش از او که به اصلاحات تمایل داشت ــ مقایسه به عمل آورد و نوشت : «امین الدوله ... حتی تکلیف تشکیل پارلمنت و تأسیس سلطنت مشروطه نمود... لکن بدبختانه نتوانست از عهدة کار چنانکه باید برآید...» (ش 14، ص 9ـ11: «درد نگفتی ـ و راز نهفتی »). اشارة صریح این نوشته به تشکیل مجلس و «تأسیس سلطنت مشروطه »، هشت سال پیش از نهضت مشروطیت ، حائز کمال اهمیت است . درشماره های بعدی حمله به امین السلطان ، بویژه برای استقراض از روسیه ، شدت گرفت (ش 23، ص 10: «پرورش ») و به همین سبب ، به دستور امین السلطان از شمارة 23 (4 شعبان 1318) ورود این نشریه به ایران ممنوع شد (براون ، ج 2، ص 273؛ حائری ، همانجا؛ صدرهاشمی ، ج 2، ص 64)، اما انتشار پرورش ادامه یافت و پس از انتشار شمارة 33 (4 ذیحجة 1318) متوقف شد (براون ، همانجا؛ صدرهاشمی ، ج 2، ص 59). گذشته از مسئلة ممانعت ورود این روزنامه به ایران ، ظاهراً ابتلای مدیر نشریه به بیماری سل در توقف انتشار بی تأثیر نبود؛ چنانکه وی در شعبان 1320 بر اثر همین بیماری درگذشت (صدر هاشمی ؛ براون ، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به مجیر شیبانی ، همانجا).

---

منابع :
(1) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 2، ترجمة محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1337 ش ) ؛
(2) پرورش ، سال 1، ش 1 (10 صفر 1318)، ش 2 (17 صفر 1318)، ش 3 (25 صفر 1318)، ش 4 (5 ربیع الاول 1318)، ش 6 (19 ربیع الاول 1318)، ش 14 (15 جمادی الاولی 1318)، ش 15 (29 جمادی الاولی 1318)، ش 16 (14 جمادی الثانی 1318)، ش 17 (21 جمادی الثانی 1318)، ش 19 (5 رجب 1318)، ش 20 (12 رجب 1318)، ش 23 (4 شعبان 1318)؛
(3) حسن تقی زاده ، زندگی طوفانی : خاطرات سیدحسن تقی زاده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372ش ؛
(4) عبدالهادی حائری ، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران 1364ش ؛
(5) محمدعلی بن محمدرضا سیاح ، خاطرات حاج سیاح ، یا، دوره خوف و وحشت ، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران 1359ش ؛
(6) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364ش ؛
(7) علیمحمد مجیر شیبانی ، تاریخ شیبانی : شرح حال طایفة شیبانی ، ( تهران ) 1321ش ؛
(8) مهدی ملکزاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371ش .

/ علی بهرامیان /