باباشَمَل ، از جراید مشهور انتقادی و طنزآمیز پس از شهریور 1320 ش . باباشمل به معنای لوطی است و ظاهراً نام یکی از پهلوانان بوده که بعدها گسترشِ معنایی پیدا کرده است . رضا گنجه ای مدیر و مؤسس این روزنامه ، در 1290 در تبریز متولد شد. در مدارس آن شهر و سپس در مدرسة صنعتی آلمانی در تهران و سرانجام در آلمان در رشتة مهندسی به تحصیل پرداخت و پس از بازگشت به ایران به استخدام راه آهن درآمد (مجتهدی ، ص 132).

اولین شمارة باباشمل در 25 فروردین 1322 انتشار یافت و هر هفته روزهای پنجشنبه در هشت صفحه منتشر می شد. نخستین شماره های باباشمل از لحاظ سبک و محتوا با بسیاری از جراید آن زمان تفاوت چندانی نداشت . فکاهه ها سطحی و تصویرها اقتباس از نشریات خارجی بود، ولی پس از یکی دوماه به عنوان نشریه ای انتقادی ـ اجتماعی به سبکی خاصِ خود دست یافت . روی جلد هر شماره طرحی از بهرام داوری چاپ می شد و مطالبی که در گذشته صورت نامنظم و پراکنده داشت ، عنوان ثابت و جای مشخص یافت . «درد دل باباشمل »، نخستین مطلب نشریه ، و تقریباً نوعی سرمقاله بود. «صفحة مجلس » دربارة مجلس شورا و نمایندگان ، «روزنامه ها» بررسی جراید کشور، و «می گویند» بخش شایعات سیاسی و اجتماعی جاری بود. تغییر و تحولات روزانة احزاب و گروه بندیهای سیاسی کشور، که از نظر باباشمل چیزی جز مجموعه ای از شرکتهای تجاری و بنگاههای کارگشایی نبود، از جمله مطالبی بود که در ستونی با عنوان «بورس » به طور مرتب چاپ می شد.

دورة اول باباشمل ، پس از انتشار 123 شماره ، در 12 مهر 1324 پایان یافت . شمارة اول از دورة دوم (شماره مسلسل 124)، در 29 مهر 1326 با اشاره به سفر مدیر روزنامه و بازگشت او منتشر شد. در این دوره جز تغییرات مختصری در نام برخی از ستونهای ثابت ، دگرگونی چندانی در سبک و سیاق کلّی آن دیده نمی شود. عمر این دوره نیز کوتاه بود و پس از چندماه برای همیشه تعطیل شد. باباشمل (نام مستعار مدیر نشریه ) در شمارة مسلسل 150، 20 اسفند 1326، که آخرین شماره بود، تنها اندوختة چند سال فعالیت مطبوعاتی خود را «کینة دشمنان و رنجش دوستان » ذکر کرده می افزاید: «با همین شماره سال پنجم و دورة دوم نامة باباشمل سپری شد و مرا نیز صبر و توانایی سر آمد».

بخش اعظم مطالب باباشمل را خود رضا گنجه ای می نوشت و در تعیین دیگر مطالب اعم از موضوع اشعار و کاریکاتورها و غیره نیز نقش مؤثری داشت . بخشی از مطالب منثور نیز با امضای «مهندس اقتصاد» بود. رهی معیری ، بانام مستعار زاغچه ، مهندس فزونی ، با نام مستعار مهندس الشعرا، ابراهیم صهبا، بانامهای مستعار شیخ سرنا و ابرام سرپا، و احمد گلچین معانی اشعار فکاهی باباشمل را می سرودند. گذشته از بهرام داوری ، بنی سلیمان نیز در ترسیم کاریکاتورها دست داشت .

باباشمل به عنوان نشریه ای انتقادی از شهرت و تأثیر شایانی برخوردار بود. لحن آن همیشه آمیخته به هجو و طنز نبود و اگر مصالح جدی کشور به میان می آمدـ مثل تأثیرات جنگ جهانی دوم در کشور و تصرف آذربایجان (1324ـ 1325 ش )ـ گاه لحنش جدی و صریح می شد ( باباشمل ، ش 21، تیر 1324 و 15 شهریور 1324). در سرلوحة آن این جملة «... نامه ای است مستقل و منتسب به هیچ حزب و اتحادیه و جمعیتی نیست » درج می شد و به ظاهر چنین نیز بود و در انتقاد از کاستیها و مفاسد حکومت از هیچ گروه و مسلکی پروا نداشت . شاید به اعتبار همین روشِ نشریه بود که مدیر آن در جریان انتخابات دورة چهاردهم مجلس با انتشار اوراق تبلیغاتی از مردم تهران خواست که «باباشمل (رضا گنجه ای ) را انتخاب کنند». او به نمایندگی مجلس انتخاب نشد، ولی بسیار رأی کسب کرد (گنجه ای ، ص 655ـ656؛ مجتهدی ، ص 134) که از محبوبیت وی و نشریه اش در میان مردم حکایت می کند. بسیاری از وقایع سیاسی و اجتماعی آن دوره در روزنامة باباشمل منعکس شده است و ازینرو ارزش تاریخی نیز دارد.

---

منابع :
(1) باباشمل ، دورة 1، ش 1ـ 123، 25 فروردین 1322ـ 12 مهر 1324، دوة 2، ش 124ـ 150، 29 مهر 1326 ـ 20 اسفند 1326؛
(2) رضا گنجه ای ، "نامة باباشمل و گردونة پیشکشی "، آینده ، سال 12، ش 9ـ10 (آذرـ دی 1365)؛
(3) مهدی مجتهدی ، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت ، تهران 1327 ش ؛
محمود نفیسی ، "باباشمل "، تحقیقات روزنامه نگاری ، دورة 4، ش 15 (فروردین و اردیبهشت 1348)، ص 47ـ49.

/کاوه بیات /

تصاویر این مدخل:
شناسنامه مجله باباشمل منبع :کتابخانه ملی ایران