responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2693

 

پرتوی شیرازی ، حکیم و شاعر سده های نهم و دهم . نام او و نام پدرش در تذکره ها ذکر نشده و تاریخ ولادتش نیز معلوم نیست ، اما با توجه به سال درگذشت او ( رجوع کنید به انتهای مقاله ) می توان حدس زد که 857 یا 870 بوده است . به نوشتة سامی (ج 2، ص 1495) و آذر بیگدلی (ص 271) او در شیراز به دنیا آمد اما فخرالزمانی (ص 124) او را متولد لاهیجان می داند. همة منابع او را با عنوان حکیم یاد کرده اند و اشعاری که در تذکره ها به نام وی ثبت شده ، گاه ذیل دو نام پرتوی تبریزی و پرتوی لاهیجی آمده است (برای نمونه رجوع کنید به هدایت ، ج 1، ص 247؛
اعتماد مقدم ، ص 42؛
صفا، ج 5، بخش 2، ص 648). فخرالزمانی از دو پرتوی همعصر، یکی اسفراینی و دیگری لاهیجانی ، سخن می گوید (همانجا) و رکن زادة آدمیت (ج 1، ص 547 ـ 548) نیز از دو پرتوی همعصر نام می برد که اصل یکی از شیراز و دیگری از تبریز بوده است ، اما بیشتر مؤلفان بر شیرازی بودن او متفق اند. ظاهراً نام «پرتو» سبب شده است که برخی تذکره نویسان او را شاعره دانسته و نامهای جعلی «پرتوی تبریزی » و «بی بی پرتوی » را برای او ذکر کنند (گلچین معانی ، 1355ش ، ص 51 ـ 52).

از زندگی پرتوی اطلاع کمی در دست است . او بارها به حجاز سفر کرد و حج گزارد (فخرالزمانی ، ص 126) و معاصر بابافغانی * بود (خلیل ، ج 1، ص 97؛
اثر آفرینان ...، همانجا). وی فلسفه ، حکمت و عرفان را نزد جلال الدین دوّانی (متوفی 908) فراگرفت و در دانش اندوزی و طی مراحل عرفانی به درجه ای رسید که استادش او را می ستود (صفا، ج 5، بخش 2، ص 649؛
نیز رجوع کنید به داور شیرازی ، ص 106). همچنین در نجوم و طب مهارت داشت (کوثر، ص 46). تذکره نویسان او را یکی از شاعران چیره دست و خوش سبک روزگار خویش دانسته و سلامت و روانی اشعارش را ستوده اند (اوحدی بلیانی ، گ 105ر؛
خلیل ، همانجا). به گفتة صفا (ج 5، بخش 2، ص 650) پرتوی دیوان قصیده و غزل داشته است ؛
فخرالزمانی ، که می گوید این دیوان را دیده ، تعداد ابیات آن را حدود چهار هزار بیت گزارش کرده است (همانجا). پرتوی در اواخر عمر یک مثنوی به سبک حدیقة الحقیقة سنایی سروده که بین مردم مقبولیتی نیافته است (صفا، همانجا). سه غزل از او در جنگ غیاثی مُذهّب مکتوب در 942 (کتابخانة ملی ملک ، ش 3667) آمده است (نیز رجوع کنید به صفا، همانجا). از او اشعار پراکنده ای در تذکره ها مضبوط است .

مهمترین اثر وی ساقی نامه ای عرفانی در قالب مثنوی و بحر متقارب است که از برخی ابیات آن در مدح حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام ، چنین برمی آید که پرتوی شیعی مذهب بوده است . به گفتة برخی ، ساقی نامة او «نشئه بیخمار» نام داشته است (اوحدی بلیانی ، گ 105پ ، 106ر؛
فخرالزمانی ، ص 138، 140؛
صفا، همانجا). در وصف این اثر گفته اند: پرتوی آن را چنان خوب سروده که گمان می رفته از سروده های فردوسی باشد (فخرالزمانی ، ص 124). بسیاری از مؤلفان ، ساقی نامة او را از حیث پختگی و دارا بودن مفاهیم حکیمانه و عارفانه از ساقی نامه هایی که پس از او سروده شده ، با ارزشتر دانسته (گلچین معانی ، 1368ش ، ص 12) و او را از نخستین ساقی نامه سرایان ذکر کرده اند (خزانه دارلو، ص 95). نسخه ای خطی از اشعار حکیم پرتوی شیرازی به خط عبری در کتابخانة بودلیان (ش 4/2666) محفوظ و میکروفیلم آن (ش 2946) در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است . همچنین دو نسخه از ساقی نامة او که در تعداد ابیات متفاوت اند (ش 23/4076 و 3/5044) در کتابخانة ملی ملک موجود است (برای آگاهی از دیگر نسخه ها رجوع کنید به منزوی ، ج 4، ص 2864).

برخی منابع (از جمله امیرعلیشیر نوایی ، ص 397) از تقویمی یاد کرده اند که پرتوی به نام شاه اسماعیل اول صفوی (حک : 907ـ930) و دربارة حوادث زندگی او تدوین کرده بوده که در آن از پادشاهی ، تغییر خطبه و ضرب سکه به نام او، جنگ چالدران ، شکست قوای قزلباش و پیروزی سلطان سلیم عثمانی بر شاه اسماعیل سخن گفته است .

درگذشت پرتوی را، به اختلاف ، 941 در بغداد (فخرالزمانی ، ص 126؛
گلچین معانی ، 1368 ش ، ص 12) و 928 در شیراز (نفیسی ، ج 1، ص 465؛
اثر آفرینان ... ، ذیل مادّه )، و در 71 سالگی دانسته اند. دربارة مدفن او نیز اختلاف است . برخی آن را در شیراز، در جوار آرامگاه سعدی ذکر کرده اند، که اکنون از آن اثری نیست (آفتاب رای لکهنوی ، ص 126؛
خلیل ، ج 1، ص 98) و برخی در بغداد دانسته اند (فخرالزمانی ، ص 126).


منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337ش ؛
(2) آفتاب رای لکهنوی ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ حسام الدین راشدی ، اسلام آباد 1355ـ1361ش ؛
(3) اثر آفرینان : زندگینامة نام آوران فرهنگی ایران ( از آغاز تا سال 1300 ش )، زیر نظر کمال حاج سیدجوادی ، تهران 1377 ش ـ ؛
(4) طلعت اعتماد مقدم ، تذکرة طلعت : مجموعة نغمه های پراکنده ، تهران 1339ش ؛
(5) امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1363ش ؛
(6) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش 5324؛
(7) محمدعلی خزانه دارلو، منظومه های فارسی قرن 9 تا12 ، تهران 1375ش ؛
(8) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2974؛
(9) مفیدبن محمد نبی داور شیرازی ، تذکرة مرآت الفصاحه : شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس ، چاپ محمود طاووسی ، شیراز 1371ش ؛
(10) محمد حسین رکن زادة آدمیت ، دانشمندان و سخن سرایان فارس ، تهران 1337ـ1340ش ؛
(11) شمس الدین سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛
(12) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 2، تهران 1364ش ؛
(13) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1362ش ؛
(14) انعام الحق کوثر، «حکیم پرتوی شیرازی »، هلال (کراچی )، سال 19، ش 8 (آذر 1350)؛
(15) احمد گلچین معانی ، تذکرة پیمانه : در ذکر ساقی نامه ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان ، تهران 1368ش ؛
(16) همو، «شاعرانی که شاعره شناخته شده اند»، هنر و مردم ، ش 171 (دی 1355)؛
(17) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش ؛
(18) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی ، تهران 1363ش ؛
(19) محمود هدایت ، گلزار جاویدان ، تهران 1353ـ 1355ش .

/ هلن خوش چین گل /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2693
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست