پَتَنی ، محمدطاهربن علی گُجَراتی ، محدّث و رجالی حنفی مذهب قرن دهم . لقب او را به اختلاف جمال الدّین (ابن عماد، ج 8، ص 410) و مجدالدّین (حسنی ، ج 4، ص 265) ضبط کرده اند. پتنی (فتنی ) در 913 یا 914 در پَتَن (فتن ) از بلاد گجرات هند به دنیا آمد و قبل از بلوغ حافظ قرآن شد. سپس پانزده سال نزد شیخ برهان الدّین سمهودی و یداللّه سوهی و شیخ ناگوری و چندتن دیگر در موطن خود به تحصیل پرداخت و در حدیث سرآمد علمای گجرات گردید و به ملک المحدّثین شهرت یافت . در 944 به حج رفت و پس از زیارت حرمین شریفین در مکّه اقامت گزید و از محضر دانشمندانی چون ابن حجر هَیْتَمی (متوفی 974)، ابوالحسن بکری (متوفی 952) و شیخ عبدالله عیدروس (متوفی 990) استفاده کرد. در این میان بیش از همه از شیخ علی بن حسام الدّین متّقیِ هندی * (متوفی 975)، صاحب کنزالعمّال ، بهره برد و ملازم و مرید او در طریقة قادریّه و شاذلیّه شد. وی در مقدّمة بعضی از آثارش متقّی هندی را ستوده و از او به احترام یاد کرده است . پتنی در 975 به موطن خود بازگشت و به تدریس و تألیف پرداخت (عبدالحق دهلوی ، ص 272ـ273؛ صدیق حسن خان ، ج 3، ص 222؛ حسنی ، ج 4، ص 265ـ 268؛ ابن عماد، همانجا).

وی به تعلیم و تعلّم اهمیت بسیاری می داد و ارث پدری را صرف طلاّ ب علوم کرد. او با شناسایی شاگردان مستعد و تیزهوش ، آنان را به کسب دانش تشویق می کرد و تأمین معاش شاگردان بی بضاعت را تا پایان تحصیل به عهده می گرفت . پتنی به وصیّت مرشد خود، شیخ علی متقّی ، همواره به ساختن و اصلاح مرکّب و دوات برای استفادة دانشجویان می پرداخت (صدیق حسن خان ، همانجا؛ حسنی ، ج 4، ص 266).

عمدة شهرت پتنی به سبب مبارزه با اعتقادات و نظریات سیدمحمد جَوْنپوری * (متوفی 910) یکی از مدّعیان مهدویّت ، است . سیدمحمد، که قبل از پتنی می زیست ، پیروان و هواداران بسیاری در میان جماعت بُهره * داشت . در 980 که اکبرشاه تیموری گجرات را فتح کرد با پتنی دیدار کرده ، به او اطمینان داد که پیروان جونپوری را چنانکه او می خواهد از بین برده ، اصول صحیح اسلام را گسترش دهد. برای این منظور برادر رضاعی خود، خان اعظم عزیز محمد کوکلتاش ، را والی گجرات کرد. خان اعظم نیز پتنی را در وصول به مقصد خود یاری کرد. اما پس از برکناری خان اعظم و والی شدن عبدالرّحیم خانخانان (متوفی 1036)، هواداران جونپوری فعالیت خود را آغاز کردند و کار بر پتنی سخت شد. وی به دنبال احساس خطر جانی و نیز برای جلب نظر اکبرشاه ، رهسپار اکبرآباد گردید ولی در 984 (یا 986) به دست طرفداران جونپوری در نزدیکی اُجَّیْن به قتل رسید. جنازة او را به پتن برده در مقبرة نیاکانش به خاک سپردند (عبدالحق دهلوی ، ص 273؛ صدیق حسن خان ، ج 3، ص 222ـ 223؛ حسنی ، ج 4، ص 267ـ 268؛ ابن عماد، همانجا).

از پتنی آثاری به عربی باقی مانده است که مهمترین آنها عبارت اند از: مجمع بحارالانوار فی غرائب التنزیل و لطائف الاخبار (چاپ سنگی لکهنو، 1248، 1284، 1314)، واژه نامة مفصّلی از قرآن و احادیث که شرحی بر صحاح ستّة اهل سنّت نیز به شمار می رود. این اثر مهمترین کتاب پتنی است و از زمان تألیف مورد توجه و استفادة دانشمندان واقع شده است ؛ المُغنی (چاپ سنگی دهلی ، 1290، 1308، در حاشیة تقریب التّهذیب ابن حجر عسقلانی )، فهرستی از صورت صحیح اسامی رجال حدیث ؛ تذکرة الموضوعات (قاهره 1343 و بمبئی 1345)، رساله ای در احادیث جعلی منسوب به پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلّم ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «محمدطاهربن علی پتنی »؛ بروکلمان ، ج 2، ص 548، > ذیل < ، ج 2، ص 601ـ602).

---

منابع :
(1) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/ 1979؛
(2) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، ج 4، حیدرآباد دکن ، 1410/1989؛
(3) صدیق حسن خان ، ابجدالعلوم ، ج 3، بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی ، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار ، چاپ محمد عبدالاحد صاحب ، چاپ سنگی دهلی 1309؛


(5) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(6) EI 2 , s.v. "Muh ¤ ammad T ¤ a ¦ hir B. ـ Al ¦ â Pat ¨ ani" (by M. Hidayet Hosain).

/ محمدهانی ملاّ زاده /