پانی پتی ، قلندرعلی اسدی زبیری ، مکنّی به ابومحمد، از استادان حکمت در قرن سیزدهم در هند. وی منسوب به زبیر، صحابی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ، بوده است . دربارة تاریخ تولد، زادگاه و زندگی او اطلاعی در دست نیست . پانی پتی محضر بزرگانی مانند شرف الدین رامپوری ، حاشیه نویس شرح الهدایة صدرالمتألهین شیرازی ، را درک کرده است (جونپوری ، حاشیه ، ص 45).

مولوی پانی پتی آثار متعددی تألیف کرده است ، از جمله : شرح حکمة العین دبیران کاتبی قزوینی در حکمت ؛ شرح سُلَّم العلوم در منطق ؛ تجلیة الافکار ؛ شمس الضیاء ؛ الطریق المستوی ؛ و تصحیح و تحشیة شمس البازغه محمود جونپوری .

تاریخ وفات مولوی پانی پتی معلوم نیست . از عبارت صفحة پایانی شمس البازغه برمی آید که هنگام چاپ این کتاب در 1280 زنده بوده است (همان ، حواشیِ ص 21، 28، 61، 74، 82، 217). پانی پتی در این حاشیه ، به مناسبت ، برخی آرا و اقوال ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی ، سهروردی ، فخررازی ، ملاصدرا، میرداماد و دیگران را بیان کرده است . از ملاصدرا با احترام و تجلیل تمام یادکرده و مطالب فراوانی از کتب متعدد وی نقل کرده است (ص 4، 21، 38). در باب بعضی آرای اختصاصی او، مانند حرکت جوهری ، نسبتاً بتفصیل ، مطالبی از اسفار آورده است (ص 88). وی از میرداماد نیز با تجلیل یاد کرده و بارها به نقل و نقد یا دفاع از آرای او پرداخته است ، چنانکه حدود بیست صفحه از حاشیة خود را به توضیح نظریة میرداماد در باب حدوث دهری اختصاص داده است (ص 73، 77،163ـ180).

پانی پتی شیعی مذهب نبوده ولی در حاشیة شمس البازغه گرایشهای شیعی و دلبستگی او به اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آشکار است ( رجوع کنید به ص 2، 75). گاهی نیز، مانند ملاصدرا و شارحان او، از سخنان امامان شیعه علیهم السلام برای تأیید مبانی حکمی و فلسفی کمک گرفته است (ص 75، 139).

پانی پتی به احتمال قوی همان کسی است که برخی از علمای شیعة هند، منطق و فلسفه را در محضر او فراگرفته اند (صدرالافاضل ،ص 653) و همان کسی است که در میان رجال سدة سیزدهم ، با عنوان «مولانا قلندربخش پانی پتی » حنفی ، استاد فاضل و دانشمند مبرّز در علوم حکمی معرفی شده است و دربارة وی گفته اند که نزد فضل حق خیرآبادی (متوفی 1278) دانش آموخته و مدتی در دهلی و مرادآباد به تدریس پرداخته است و انبوهی از دانشوران از محضر او استفاده کرده اند (حسنی ، ج 7، ص 390). در برخی مآخذ از شخصی به نام «قلندر علی زبیری اموی » یاد شده (رفاعی ، ج 8، ص 122) و کتاب نورالعین فی مولد النبی و شهادة الحسنین (چاپ دهلی ) به او نسبت داده شده است (رفاعی ، ج 8، ص 122) که به احتمال بسیار، وی قلندرعلی پانی پتی است .

---

منابع :
(1) محمود جونپوری ، شمس البازغة ، با تصحیح و حاشیة قلندرعلی پانی پتی ، هند 1280؛
(2) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، ج 7، حیدرآباد دکن 1378/1959؛
(3) عبدالجبار رفاعی ، معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت صلوات الله علیهم ، تهران 1371ش ؛
(4) مرتضی حسین صدرالافاضل ، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعة پاکستان و هند ، ترجمة محمدهاشم ، مشهد 1374 ش .

/ اکبر ثبوت /