پاپوس اسکندرانی ، ریاضیدان و اخترشناس یونانی قرن چهارم میلادی ، اهل اسکندریه . آرای او نزد دانشمندان دورة اسلامی شناخته شده بوده و برخی آثارش نیز به عربی برگردانده شده است . از زندگی او اطلاع زیادی در دست نیست . از معدود آگاهیهای ما دربارة او این است که سالهای نخست زندگیش در زمان پادشاهی دیوکلتیانوس (دیوکلسین ) امپراتور روم (متوفی 313 میلادی ) گذشته است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 369). نام وی در منابع دورة اسلامی به صورت بَبُس با صورتهای تحریف شدة بلس الرومی ، بنس ، پلس ( یونانی ) ، بولس و قوقس آمده است . علاوه بر ریاضی و نجوم ، او در جغرافیا و موسیقی نیز آثاری داشته است (سلان ، ص 431؛
خازنی ، ص 28؛
ابن ندیم ، ص 543؛
دانش پژوه ، 1355ش ، ص 34؛
قفطی ، ص 139).

در نوشته های پاپوس ، آرای دانشمندان مختلفی بررسی شده و بسیاری از اطلاعات ما دربارة دانشمندان پیش از او، همچون اقلیدس * ، اریستارخوس و اروکینوس (که هیچ آگاهی دیگری درباره اش نداریم ) از طریق آثار او برجای مانده است . براساس نوشته های پاپوس است که امروزه می دانیم اقلیدس کتابی به نام > پوریسم ها < داشته که به دست ما نرسیده است (دربارة موضوع این کتاب ((ر.ک.ب)) زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 2، ص 15ـ16). مهمترین آرای به جا مانده از پاپوس در کتاب اصلی او موسوم به > مجموعه < ( ((ر.ک.ب)) ادامة مقاله ) گرد آمده است . او در بخشهای مختلف این اثر عملاً به تمامی عرصه های ریاضیات یونان پرداخته است (همان ، ج 3، ص 370). آرای پاپوس بر بسیاری از دانشمندان پس از او اثر گذاشته است . برگرن (ص 137ـ142) معتقد است که پژوهشهای ابوریحان بیرونی در تحدید نهایات الاماکن دربارة بعضی اعمال جغرافیای ریاضی ، از جمله تعیین عرض جغرافیایی شهرها، با آنچه پاپوس در هشتمین مقالة مجموعه آورده است شباهتهای زیادی دارد. همچنین باب هفتم از مقالة اول (ص 28ـ33) میزان الحکمة عبدالرحمان خازنی * به طور کامل به شرح ساخت وسیله ای برای سنجش وزن مخصوص مایعات مختلف اختصاص دارد که ساخت آن به پاپوس ( در اصل نوشته : قوقس ) نسبت داده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 378). با این وسیله ، براساس شرح خازنی (ص 32)، نسبت وزن انواع مایعات از جمله آب شهرهای مختلف به همدیگر سنجیده می شده است . برای آشنایی با بهره مندی دکارت ، نیوتن و ریاضیدانان دیگر از آرای پاپوس ((ر.ک.ب)) زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 372 و متن اصلی ، ج 12، ص 446.

آثار: 1) > مجموعه < ، یا به یونانی : سوناگوگه ، مهمترین اثر ریاضی پاپوس است که بخشهایی از آن به جا مانده است . این اثر در اصل شامل هشت یا دوازده مقاله بوده است (همان ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 369) که از این میان تمامی مقالة اول و قسمت اعظم مقالة دوم از بین رفته است . از مقاله های نهم تا دوازدهم نیز، که در نسبت دادن آنها به او تردید کرده اند، چیزی باقی نمانده است (هیث ، ج 2، ص 357 ـ 358). موضوع مقاله های سوم تا هشتم مجموعه ، به ترتیب ، عبارت اند از: تناسب و احجام محاطی و تضعیف مکعب ، منحنیهای مارپیچی و اقسام دیگر منحنیها، اشکال متساوی المحیط ، کره ها، تحلیل (ریاضی ) و مکانیک (اولیری ، ص 54ـ55). مقالة هشتم > مجموعه < را مترجمی ناشناس به عربی برگردانده است (برگرن ، ص 141ـ142) که نسخه های مختلفی از آن به نام مدخل فی الحیل وجَرالاثقال (کاراتای ، ج 3، ص 737) و یا با عنوان کاملتر مدخل الی ' علم الحیل یُذکَرُ فیهِ علم مرکزالثقل و کیفَ یُرفعُ الثقل العَظیم بالمقدارالیسیر مِنَالقُوه (سزگین ، ج 5، ص 175) وجود دارد. جکسون در نشریة اسلامیک کوارترلی این ترجمه را معرفی و بررسی کرده است . 2) شرح مجسطی که تنها بخشهایی از آن به زبان اصلی (یونانی ) باقی مانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 374ـ375). 3) تفسیر المقالة العاشرة من کتابِ اقلیدس ، شرح پاپوس بر مقالة دهم کتاب اصول اقلیدس که ابن ندیم (همانجا) از آن نام برده است . ترجمه ای عربی از این شرح که ابوعثمان دمشقی (ریاضیدان قرن سوم هجری ) فراهم آورده است ، با عنوان المقالة الاولی ' من کتاب بِبُس فی الاَعظام المنطقة والصَّم التی ذُکِرَت فی المقالة العاشرة من کتاب اُوقلیدس فی الاُسطُقسات وجود دارد (سلان ، همانجا) که با قرینة ذکر نام پاپوس (ببس ) از او دانسته شده است . این کتاب را یونگه و تامسون ، به همراه ترجمة انگلیسی و با حاشیه ای مفصل ، به چاپ رسانده اند. 4) کتاب عنصرالموسیقی که احتمالاً شرحی بر هارمونیکا ی بطلمیوس است . متن لاتینی این کتاب به فرفوریوس (فیلسوف یونانی قرن سوم میلادی ) نیز نسبت داده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 378). این کتاب را اسحاق بن حنین به عربی برگردانده ، و در آن نام نویسنده بولس ضبط شده است . ازینرو آن را به بولس اجانیطی * (آتش ، ص 41) و پولسِ فارسی * (دانش پژوه ، 1355 ش ، ص 34) نسبت داده اند. اما سزگین (ج 5، ص 176) آن را از پاپوس دانسته است . از این کتاب دو نسخة خطی در ترکیه وجود دارد (آتش ؛
سزگین ، همانجاها) و میکروفیلم یکی از این نسخه ها در دانشگاه تهران نگهداری می شود (دانش پژوه ، 1348 ش ، ج 1، ص 445). 5) > وصف جهان < در جغرافیا که اصل یونانی آن باقی نمانده است ، اما ترجمه ای قدیمی از آن به زبان ارمنی وجود دارد. در تعلق این اثر به پاپوس نیز شک کرده اند ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، ج 3، ص 377). 6) کتاب تفسیر کتاب بطلمیوس فی تسطیح الکرة ، که به گفتة ابن ندیم (همانجا) ثابت بن قره آن را به عربی ترجمه کرده است ؛
این کتاب باقی نمانده است .

پاپوس کتابهای دیگری در جغرافیا و خوابگزاری نیز داشته که تنها نامی از آنها مانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی ، همانجا).

---

منابع :
(1) احمد آتش ، «المخطوطات العربیة فی مکتبات الاناضول »، مجلة معهدالمخطوطات العربیة ، ج 4، جزء 1 (شوال 1377)؛
(2) ابن ندیم ، الفهرست ، چاپ ناهد عباس عثمان ، دوحه 1985؛
(3) دلیسی اونز اولیری ، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1342ش ؛
(4) عبدالرحمان خازنی ، کتاب میزان الحکمه ، حیدرآباد دکن 1359؛
(5) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 1، تهران 1348ش ؛
(6) همو، مداومت در اصول موسیقی ایران : نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی ، تهران 1355ش ؛
(7) زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک ، تهران 1369ش ـ ، ذیل «اقلیدس » و «پاپوس اسکندرانی » (از ایور بولمر ـ توماس )؛
(8) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء قفطی ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1347ش ؛


(9) J. L. Berggren, "A coincidence of Pappos' book VIII with al-B ¦ â ru ¦ n ¦ â 's Tah ¤ d i ¦ d ", Journal for the history of Arabic science , vol. 2, no.1 (May 1978);
(10) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.v. "Simson, Robert" (by Ian N. Sneddon);
(11) Thomas Heath, A history of Greek mathematics , vol. II, Oxford 1921;
(12) Fehmi Edhem Karatay, Topkap i Saray i Mدzesi Kدtدphanesi Arapµa Yazmalar Katalog § u , Istanbul 1966;
(13) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. V: Mathematik Bis ca. 430. H., Leiden 1974;
(14) M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895.

/ مهران اخباریفر /