بَیْلان (یا بِلِن ) ، دهکده ای در کوهستانهای اَلْما داغ * بر سر راه اصلی اسکندرون ـ سوریه . ظاهراً این دهکده در نخستین قرنهای هجری اهمیتی نداشته ، چه شهر عمدة ناحیه در آن روزگار، بَغراس * بوده است . تنگه ای که در جوار بَیلان واقع است ، یعنی همان l a i ¨ r i a i P u ¨ S u یا l a i ¨u d e z P ¨ m a n i A ' باستانی ، نخست جزئی از عواصم * شمال سوریه بود. از این دهکده طی دوران درازی که تحت تسلط مسلمانان بود، با نامهای عَقَبة النساء (بلاذری ، ص 167)، مَضِیق بَغراس ، باب اسکندرون (قس د.ا.ترک ، ذیل «بلن ») و بغراس بِلی (حاجی خلیفه ، ص 597) یاد شده است . برحسب سالنامه ای متعلق به ولایت حلب ، به تاریخ 1320، سلیمان قانونی ، سلطان عثمانی در 960 در این منطقه روستایی بنا کرد و در آن ، یک مسجد، یک «خان » ( = کاروانسرا ) و چند حمّام ساخت و مردم آنجا را از مالیاتهای حکومت («تکالیف عرفیه ») معاف کرد (حاجی خلیفه ، همانجا). این تغییرات موجب ترقی بیلان نسبت به بغراس شد. براساس همین سالنامه ، در 1183 عبدالرحمان پاشا، حکمرانِ وقتِ سنجق ادنه ، عده ای را در آنجا اسکان داد و بدین ترتیب جمعیت بیلان افزایش یافت . در ربیع الاول 1248 سپاه عثمانی از سپاه مصر به فرماندهی ابراهیم پاشا در تنگة بیلان ، شکست خورد، و دلیل این که گاهی دره را «توپ یولو» (راهِ توپ )، یا «توپ بغازی » (تنگة توپ ) خوانده اند نیز همین حادثه پنداشته شده است (قس د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ؛ د.ا.ترک ، همانجا).

چندگونه وجه اشتقاق برای کلمة بیلان ـ بِلِن ذکر کرده اند؛ مثلاً گویند از l a i ¨ P m یونانی ، یا از بِل ، بَیل یا بَیل (فرورفتگی در ستیغ کوه ) ترکی ، یا از بَیل ، بیل (گذرگاه مرتفع میان دو تپه ) اخذ شده که با «انِ» عربی به صورت مثنّی درآمده است . اولیاچلبی هنگام بحث از این دهکده اشاره می کند که بلن در زبان ترکمنها، به معنای سربالایی پرشیب است (ج 3، ص 48). بیلان که در زمان عثمانیان مرکز «قضا»یی در «ولایت » حلب بود، بعدها «ناحیه »ای وابسته به «قضا»ی اسکندرون در ولایت ختای شد. جمعیت بیلان در 1369 ش /1990، 642 ، 3تن بوده است . حبوبات و میوه و ابریشم و شراب از مشهورترین فرآورده های آن ناحیه است .

---

منابع :
(1) ابن شحنه ، الدرّالمنتخب فی تاریخ مملکة حلب ، چاپ یوسف بن الیان سرکیس ، بیروت 1909، ص 212؛
(2) محمدظلی بن درویش اولیاچلبی ، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ، ج 3، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314؛
(3) ( احمدبن یحیی بلاذری ، کتاب فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، در الجغرافیا الاسلامیة ، ج 42، فرانکفورت 1413/1992 ) ؛
(4) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، جهان نما ، استانبول 1145/1732؛
(5) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873؛


(6) Cl. Cahen, La Syrie du Nord ب l'إpoque des Croisades, Paris 1940, 140 ff.;
(7) M. Canard, Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jaz i ªra et de Syrie, I, Paris 1953, 229;
(8) V.Cuinet, La Turquie d'Asie, II, Paris 1891, 221-223;
(9) R.Dussaud, Topographie historique de la Syrie antique et mediإvale , Paris 1927, 433, 436, 441, 443-446;
(10) EI 1 , s.v. "Beila ¦n" (by M.Streck);
(11) M. Hartmann, "Das Liwa Haleb" Zeitschrift der Gesellschaft fدr Erdkunde in Berlin , XXIX (1894), 7, 10-11, 26, 32-37, 87-88;
(12) E. Honigmann, "Historische Topographie von Nord-Syrien im Altertum", ZDPV , vol.47 (1924), 59 (index);
(13) I A , s.v. "Belen" (by Besim Darkot);
(14) Ch. Ledit, "Al-A ـ lak ¤al-Khat ¦â¤ra, un manuscrit d'Ibn Chadda ªd", Al-Mashrik ¤, XXXIII/2 (1935), 203-204;
(15) G. Le Strange, Palestine under the Moslems , London 1890, 37;
(16) August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenchaft, ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, Munich 1973-1974, s.vv." u S ¨ i a i r u P ¨ i a l " and " A i n a m ¨ P s d u ¨ i a l ";
(17) R. Pococke, A description of the East and some other countries , II, London 1745, Pt.I, 173ff.

(18) نیز رجوع کنید بهEI 2 , s.vv. "Baghra ¦s" and "Elma - Da ¦gh.

دربارة نبرد تنگة بیلان (1832) رجوع کنید به منابع مندرج در

(19) EI 2 and I A , s.v."Ibra ¦h ¦âm Pasha".

(20) / و. ج . پری ( د.اسلام ) ؛
با اضافاتی از ( د.ا.د.ترک ) /