بیگدلی ، دورمیش خان ، از سرداران شاه اسماعیل صفوی (حک : 907ـ930). پدرش ، عبدی بیک ، از سران قزلباش بود که از نخستین روزهای قیام اسماعیل میرزا، با مردان طایفة خود به او پیوست (روملو، ج 12، ص 61). از آغاز زندگی و چگونگی پیوستن او به شاه اسماعیل ، اطلاع دقیقی در دست نیست . احتمالاً پیوستن عبدی بیک به شاه و همچنین ازدواج شاه اسماعیل با تاجلوبیگم ، خواهر تنی دورمیش خان ( عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 80ـ 82)، موجب استحکام مناسبات وی با شاه بوده است .

در 908، شاه اسماعیل اصفهان را تصرف کرد و دورمیش خان را به حکومت آنجا برگماشت . اما او میرزاشاه حسین اصفهانی را به وزیری برگزید و خود در اردوی شاهی باقی ماند ( جهانگشای خاقان ، ص 184).

دورمیش خان در تمام لشکرکشیهای شاه اسماعیل حضور داشت و، به سبب نزدیکی با شاه ، لقب «انیس الحضرة البهیّه و جلیس الحضرة العلیه » گرفت (غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 555). او در شورای جنگی چالدران ، با رد نظر محمدخان استاجلو دایر بر جلوگیری از آرایش نظامی عثمانیها در دشت چالدران * جنگ رویاروی را پیشنهاد کرد. شاه نظر او را پذیرفت و جنگ درگرفت که با وجود رشادتهای دورمیش ، به شکست انجامید ( عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 520ـ521؛ روملو، ج 12، ص 189؛ اسکندر منشی ، ج 1، ص 42؛ جهانگشای خاقان ، ص 493؛ منشی قمی ، ج 1، ص 130). در 922، دورمیش خان در جنگ دیار بکر به یاری قراخان رفت ، اما در آستانة پیروزی ، قراخان کشته شد و سپاهیان وی شکست خوردند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 43). این شکستها از منزلت دورمیش در نزد شاه نکاست و در 923، با تولد سام میرزا، به امر شاه به للگی او منصوب شد (غیاث الدین خواندمیر، همانجا؛ نویدی ، ص 58). او در 924/925 به مازندران رفت و بعد از سرکوبی والیان آنجا، که از پرداخت مالیات خودداری می کردند، و تصرف این ناحیه و هزار جریب ، به اردوی شاه در اصفهان پیوست (روملو، ج 12، ص 218؛ غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 558 ـ561؛ هدایت ، ج 8، ص 37).

در 927 امیرخان موصلو، امیر غیاث الدین ـ حاکم خراسان ـ را به قتل رسانید که موجب ناآرامی در خراسان شد. بدین جهت شاه سام میرزا را به حکومت آنجا برگماشت و دورمیش خان را نیز امیرالامرای او، و مأمور بازگرداندن امیرخان به دربار کرد (روملو، ج 12، ص 227؛ هدایت ، ج 8، ص 39؛ غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 587). دورمیش خان ، با تدبیر، از بروز جنگ داخلی در هرات جلوگیری و در صفر همان سال امیرخان موصلو را روانة تبریز کرد. با مرگ شاه اسماعیل در 930، ازبکها به قصد تسخیر خراسان به سوی هرات آمدند، اما دورمیش خان آنان را شکست داد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 50 ـ51؛ محمود خواندمیر، ص 128ـ129). او پس از این پیروزی ، بیمار شد و در 931 در هرات درگذشت (محمود خواندمیر، ص 132؛ روملو، ج 12، ص 248). هرچند شاه طهماسب پیشنهاد نسنجیدة او را یکی از علل شکست چالدران می دانست (طهماسب صفوی ، ص 29) اما به پاس بزرگداشت دورمیش خان حکومت خراسان را پس از مرگ او به برادرش حسین خان واگذار کرد (نویدی ، ص 62؛ طهماسب صفوی ، ص 10).

در زمان زمامداری دورمیش خان و وزیرش حبیب الله ساوجی در خراسان ، مالیاتها و عوارض ظالمانه برداشته شد و امنیت در این ناحیه برقرار گردید و، بدین سبب ، در آن مدت ، خراسان مکانی امن برای دانشمندان و هنرمندان بود (اسکندر منشی ، ج 1، ص 44؛ روملو، ج 12، ص 688؛ محمود خواندمیر، ص 118). کسانی چون مولانا امیدی ، عارف و شاعر و امیر عبدالحی رازی ، فقیه و مدرس ، در هنگام امیرالامرایی وی در هرات می زیستند (غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 612، 615).

---

منابع :
(1) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(2) جهانگشای خاقان : تاریخ شاه اسماعیل اول ، چاپ الله دتّا مضطر، اسلام آباد 1364 ش ؛
(3) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(4) محمودبن غیاث الدین خواندمیر، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی ، چاپ محمدعلی جراحی ، تهران 1370ش ؛
(5) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 12، تهران 1357 ش ؛
(6) طهماسب صفوی اول ، شاه ایران ، تذکرة شاه طهماسب : شرح وقایع و احوالات زندگانی شاه طهماسب صفوی بقلم خودش ، برلن 1343؛
(7) عالم آرای شاه اسماعیل ، چاپ اصغر منتظر صاحب ، تهران 1349 ش ؛
(8) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ 1363ش ؛
(9) زین العابدین عبدالمؤمن نویدی ، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1369ش ؛
(10) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .

/ مهین فهیمی /