بیعت عقبه (یا بیعة العقبة ) ، نام دو بیعت مردم یثرب با رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم . عقبه به معنای گریوه یا گردنه ، راهی است که از آن به بالای کوه می روند. محل وقوع دو بیعت ، گریوه ای است میان منی و مکه ، نزدیک منی و پس از واقصه که در آنجا آبی از آنِ بنی عکرمه وجود داشته است . فاصلة آن با مکه حدود پنج کیلومتر است (یاقوت حموی ، ج 3، ص 692ـ693).

چون ابوطالب و خدیجه (در سال دهم بعثت ) از دنیا رفتند، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم از یک سو کسی را که از او حمایت کند نداشت و از سوی دیگر سختگیری مشرکان بر او بیشتر شده بود (طبری ، ج 2، ص 343ـ344؛ ابن هشام ، ج 1، ص 280؛ حسن ابراهیم حسن ، ج 1، ص 91). در سال یازدهم بعثت ، آن حضرت با شش تن از مردم یثرب (مدینه ) روبرو شد. محل این ملاقات را بعضی نزدیک آن عقبه (یاقوت حموی ، ج 3، ص 693؛ طبری ، ج 2، ص 353؛ حسن ابراهیم حسن ، ج 1، ص 94؛ ابن سعد، ج 1، ص 218؛ ابن هشام ، ج 1، ص 289؛ بلاذری ، ج 1، ص 275) و بعضی در منی نوشته اند (ابن سعد، همانجا). این شش تن از قبیلة خزرج بودند (قس یاقوت حموی ، همانجا). رسول خدا از هویّت آنان سؤال کرد و آنها خود را از مردم خزرج معرفی کردند؛ پیامبر پرسید که شما از هم پیمانان و دوستان یهودید و پاسخ مثبت شنید. سپس با ایشان به گفتگو نشست ، اسلام را بر آنان عرضه داشت و برایشان قرآن خواند. اطلاعات پراکنده ای که مردم یثرب از یهودیان دربارة ظهور پیامبری در مکّه به دست آورده بودند موجب توجه آنان به حضرت محمّد شد و این امید را ایجاد کرد که با حضور ایشان در یثرب بتوانند از ادامة دشمنی و جنگ بین دو قبیلة اوس و خزرج پیشگیری کنند (دربارة جنگ بین دو قبیله رجوع کنید به بُعاث * ). اینان چون به مدینه بازگشتند، داستان ظهور پیغمبر را با مردم گفتند.

در سال دوازدهم بعثت ، در موسم حجّ، دوازده تن از هفت خانواده از دو قبیلة اوس و خزرج در عقبه با پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم دیدار کردند، اسلام آوردند و با رسول خدا بیعت نمودند. مضمون بیعت این بود که در پرستش خدا شریکی برای او نگیرند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، بهتان نزنند و رسول خدا را در آنچه به خیر و صلاح است نافرمانی نکنند. اگر بدین بیعت وفا کردند، بهشت از آن آنان خواهد بود و اگر خلاف نمودند، با خداست که آنان را ببخشد یا عذاب کند. این بیعت را بیعة النساء گفته اند (حسن ابراهیم حسن ، ج 1، ص 94ـ 95؛ بلاذری ، ج 1، ص 275ـ276؛ ابن هشام ، ج 1، ص 289ـ291،293؛ ابن سعد، ج 1، ص 220؛ طبری ، ج 2، ص 353ـ 357). به قولی ، ازینرو آن را بیعة النساء نامیدند که عفراء، دختر عبیدبن ثعلبه ، جزو بیعت کنندگان بود و او اولین زنی بود که با پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم بیعت کرد (حسن ابراهیم حسن ، ج 1، ص 95). ولی ظاهراً این وجه تسمیه بی اساس است ؛ زیرا در آن جمع زنی حاضر نبوده است و چون مضمون بیعت آنان این بود که پیغمبر را مانند یکی از افراد خانوادة خود بدانند آن را بیعة النساء نامیدند. آنچه درست تر به نظر می رسد آن است که چون قرار بود بین مسلمانان و کفّار جنگی صورت نگیرد و جنگ از شئون مردان است ، آن را بیعة النّساء نامیدند (سهیلی ، ج 4، ص 70). پس از این بیعت بود که رسول خدا مُصعب ، پسر عُمیر، را همراه آنان فرستاد تا قرآن تعلیم شان دهد (طبری ، ج 2، ص 357؛ ابن سعد، همانجا؛ ابن هشام ، ج 1، ص 293؛ بلاذری ، ج 1، ص 276؛ حسن ابراهیم حسن ، همانجا).

بعض مورخان فرستادن مصعب را بعد از بیعت دوم نوشته اند (بلاذری ، ج 1، ص 277). در موسم حجّ سال سیزدهم بعثت ، هفتاد مرد یا هفتاد و دو مرد و دو زن در عقبه فراهم آمدند، و از آن سو عباس ، عموی پیغمبر، نیز با رسول خدا حاضر شد. عباس حاضران را گفت : محمد از ماست و تا آنجا که توانسته ایم از او حمایت کرده ایم . اکنون او می خواهد نزد شما بیاید. اگر توان حمایت او را دارید، چه بهتر، وگرنه او را نزد ما رها کنید. گفتند: با او بیعت ( و عهد ) می کنیم که با هر که جنگ کند، بجنگیم و با هر که آشتی کند، در آشتی باشیم . ازینرو این بیعت ، بیعة الحرب نام گرفت . پس از این بیعت بود که رسول خدا دوازده تن از آنان را انتخاب و نقیب مردمشان کرد (حسن ابراهیم حسن ، ج 1، ص 96ـ 98؛ بلاذری ، ج 1، ص 277ـ 278؛ ابن سعد، ج 1، ص 221ـ222؛ طبری ، ج 2، ص 362ـ363؛ ابن هشام ، ج 1، ص 300ـ301). این بیعت ، مقدمة هجرت حضرت محمد به یثرب شد.

---

منابع :
(1) ابن سعد، الطبقات الکبری ، بیروت 1405/1985؛
(2) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1412/1992؛
(3) احمدبن یحیی بلاذری ، کتاب جمل من انساب الاشراف ، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی ، بیروت 1417/1996؛
(4) حسن ابراهیم حسن ، تاریخ الاسلام : السیاسی والدینی والثقافی والاجتماعی ، ج 1، قاهره 1964، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(5) عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی ، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام ، چاپ عبدالرحمان وکیل ، قاهره 1389/1969؛
(6) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری ، تاریخ الامم والملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/ 1962ـ1967 ) ؛
(7) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ سیدجعفر شهیدی /