باعَرْبایا (سریانی : بَیْت عربایه ) ، نام کوره یا استانی از دیار ربیعه (قسمت شرقی جزیره در شمال عراق ؛ ابن خرداذبه ، ص 95). قُدامه نیز «بَعْربایا» را از کوره های دیار ربیعه خوانده است (ص 245). ابن حوقل حدّ آن را، به گفتة یک مأمور مالیاتی ، از باعَیْناثا تا نهر سریا، در یک فرسنگی اَذْرَمه ، و عرض آن را از سِنْجار تا بازَبْدی ذکـر کرده است (ص 218). این باعیناثا محلّی میان موصل و بَرْقَعِید و اَذْرَمه بوده است ، نه محلّی به همین نام در جزیرة ابن عمر؛ زیرا در آن صورت جزیرة ابن عمر یا بازَبْدی حدّ می شد نه یکی از دهات آن . ابن خرداذبه مسافت میان باعیناثا و برقعید را شش فرسنگ و مسافت میان برقعید و اذرمه را شش فرسنگ گفته است (همانجا)؛ بنابراین ، طول باعربایا حدود دوازده فرسنگ بوده است . اما عرض آن که به گفتة ابن حوقل از سنجار، در جنوب غربی موصل ، تا بازبدی (جزیرة ابن عمر) بوده است محل تردید و تأمّل است . زیرا به گفتة ابن حوقل ، فاصلة میان جزیرة ابن عمر، در شمال موصل ، تا موصل سی فرسنگ بوده است (ص 225)، و چون سنجار در جنوب غربی موصل است ، بنابراین ، عرض بیشتر از طول می شود که از نظر جغرافیایی نیز درست درنمی آید و احتمال دارد به جای بازبدی کلمة دیگری بوده باشد.

طبق نقشة استانهای شمال غربی و جزیره و آذربایجان در کتاب لسترنج (نقشة ش 3)، می توان گفت که شاید باعربایا میان دو جاده ای بوده است که یکی از موصل تا اذرمه (از جنوب شرقی تا شمال غربی ) و دیگری از موصل تا سنجار (از شمال شرقی تا جنوب غربی ) می رفته و جادة اولی طول ، و جادة دومی عرض آن ناحیه بوده است . ابن حوقل مقدار محصول باعربایا را جز حق مقاسمة کشاورزان ، هشت هزار کُرّ گندم و جو گفته است که قیمت آن ، با کسر حق انبارداری و حق ترازو، چهار هزار هزار درهم می شد (ص 218). از مقایسة این مقدار با محصول نواحی دیگر دیار ربیعه که ابن حوقل گفته است ، معلوم خواهد شد که باعربایا از دیگر نواحی و رستاقهای دیار ربیعه بزرگتر بوده است .

ظاهراً در زمانهای قدیمتر، باعربایا ناحیه ای وسیعتر از زمان ابن حوقل را در برمی گرفته است . ابن فقیه (ص 135) از قول اَصْمَعی نقل می کند که مردم عرب در عصر جاهلیت از حاصلخیزی و باروری باعربایا سخن می گفتند که همان ناحیة موصل بود و چیزی (یعنی ناحیه ای ) در نزد ایشان به پایة حاصلخیزی آن نمی رسید جز «رَیْف جزیره ». بنابراین گزارش پیش از اسلام ، موصل هم از ناحیة باعربایا بوده است که این معنی از منابع دیگر پیش از اسلام هم معلوم می شود. مارکوارت (ص 162) از قول مارسابا نقل می کند که ولایت بیث عربایه (باعربایا) از نصیبین تا دجله وسعت داشته و گاهی در تصرف ایرانیان و گاهی نیز در تصرف رومیان بوده است . به گفتة او یوویانوس ، امپراتور روم (حک : 363ـ364 م )، عربها را به این ناحیه کوچانده بود، اما در صلحی که میان او و شاپور دوّم ساسانی (حک : 310ـ379 م ) بسته شد این ناحیه به تصرف ایرانیان درآمد. مارکوارت می گوید بیث عربایه (باعربایا) یا اَرْوِسْتان ، قسمت ایرانی ناحیة عرب نشین بین النهرین بود و قسمت رومی این ناحیة عرب نشین ، «عَرَب » نامیده می شد. به گفتة او، ناحیة بیث عربایه یا اروستان قدیمیتر از آن است که در گفتة مارسابا آمده است . این نام از زمان تیگران بزرگ پادشاه اشکانی ارمنستان (حک : 95ـ56 ق م ) است که اعراب بیابانی را به این ناحیه آورد تا بازرگانی قافله های کاروانی را به دست گیرد.

باعربایا علاوه بر ناحیه ای وسیع در دیار ربیعه ، نام قریه و شهری هم بوده است . به نوشتة یاقوت ، باعربایا نام یکی از دهات موصل و نیز نام شهری از توابع حلب و افامیه بوده است (ج 1، ص 472). ابن اثیر در حوادث سال 169، از برخورد میان حمزة بن مالک خُزاعی ، که بر ضدّ حکومت قیام کرده بود، و منصوربن زیاد، عامل خراج جزیره در باعربایا، از نواحی موصل ، خبر داده است (ج 6، ص 95). یاقوت همچنین گفته است که میان موصل و حدیثه ، دیری به نام باعَرْبا بود که مسیحیان در آن به عبادت می پرداختند. آن دیر راهبان و کشاورزان زیادی داشت و در آن مهمانخانه ای بود که مسافران در آن فرود می آمدند و پذیرایی می شدند (ج 2، ص 645). ابن فضل اللّه عُمَری از این دیر یاد کرده و گفته است که میان موصل و حدیثه و در ساحل غربی دجله بود و مسیحیان آن را بزرگ می داشتند و در آن مقابری بود که نصارا آن را تعظیم می کردند. بنای این دیر عجیب بود و دیوار معبد آن صد ذراع ارتفاع داشت و سیف الدولة حَمْدانی در حرکت به سوی عراق روزی را در آن گذرانده بود (ج 1، ص 218).

پیگولوسکایا (ص 328ـ329) از اسقفی یعقوبی مذهب به نام اَخودامه یاد کرده که در 559 م ، مطران یعقوبیان بود و در نصرانی کردن قبایل عرب جزیره سهم عمده ای داشت . اخودامه در بَلَد در منطقة بیث عربایه متولد شده بود که در آن زمان از متصرفات ایرانیان بود. شهر بلد امروز به نام اسکی موصل (موصل کهنه ) معروف است که در کنار دجله در شش فرسنگی موصل قرار دارد. بنابراین ، در زمان ساسانیان شهرهای بلد و موصل در منطقة بیث عربایه بوده و در زمانهای بعد، بتدریج کوچکتر شده است . اخودامه در عین کنویه ، واقع در بیث عربایه ، معبدی ساخت که همانند معبد سِرجیس در رصافه بود (همان ، ص 272). احتمال می رود که این معبد بیث عربایه همان دیری باشد که در مسالک الابصار آمده است و ذکر آن گذشت .

در کتاب اخبار فطارکة کرسی المشرق ، تألیف ماری بن سلیمان ، از اسقف ایشوعیب و ایشوعیهب جذالی ، هر دو اهل باعربایا، سخن رفته است . با توجه به اینکه کتاب مذکور دربارة بطریرکهای نسطوری است ، معلوم می شود که به رغم اقدامهای اخودامة یعقوبی مذهب ، پیروان مذهب نسطوری در باعربایا زیاد بوده اند.

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ افست بیروت 1385/1965ـ 1386/1966؛
(2) ابن حوقل ، صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(3) ابن خرداذبه ، المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) ابن فضل اللّه عمری ، مسالک الابصار فی ممالک الامصار ، چاپ عکسی فرانکفورت 1408/1988ـ1409/1989؛
(5) ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(6) پیگولوسکایا، العرب علی حدود بیزنطة و ایران ، ترجمه از روسی به عربی از صلاح الدین عثمان هاشم ، کویت 1985؛
(7) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(8) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364 ش ؛
(9) ماری بن سلیمان ، اخبار فطارکة کرسیّالمشرق من کتاب المجدل ، رم 1896ـ1899؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(11) J. Marquart, E ¦ ra ¦ ns § ahr, Berlin 1901.

/ عباس زریاب /