بیست باب در معرفت تقویم ، رسالة کوتاهی در گاهشماری و محاسبه و تدوین تقویم و احکام نجوم و اختیارات ، نوشتة نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی * (متوفی 934). این رساله را مختصر در معرفت تقویم یا رساله در معرفت تقویم نیز خوانده اند (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 81) و بیرجندی آن را در 883 نگاشته است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 188). عنوان بابهای بیستگانة رساله به این شرح است : 1) در معرفت حساب جمّل ؛ 2) در معرفت ایام اسابیع و تواریخ مشهور؛ 3) در معرفت بروج و کواکب و تقاویم ایشان ؛ 4) در معرفت سیر کواکب و رجعت و استقامت ایشان ؛ 5) در معرفت میل آفتاب و عروض کواکب و جُوزَهَرات ایشان ؛ 6) در معرفت ساعات و غایت ارتفاع و ظل و نصف النهار؛ 7) در معرفت نظر و تناظر و مجاسده و انتکاث و تحویل و عکس ؛ 8) در معرفت شرف و هبوط کواکب و اوجات و حضیضات ایشان ؛ 9) در معرفت طالع اجتماع و استقبال و جزء ایشان ؛ 10) در معرفت نطاقات و ظهور و خفاء متحیره و رؤیت اهلّه ؛ 11) در معرفت انتقالات قمر و ممازجات و حالات او؛ 12) در معرفت منازل قمر و ساعات بست ؛ 13) در معرفت اوقات صلوة و ارتفاع سمت قبله ؛ 14) در معرفت تاریخ خطائیان ؛ 15) در معرفت زوایدی که در تقویم آرند؛ 16) در معرفت احوال بروج و ارباب مثلثات و احوال کواکب و ارباب ساعات ؛ 17) در معرفت خطوط کواکب ؛ 18) در معرفت بیوت دوازدهگانه و مدلولات کواکب و منسوبات ایشان ؛ 19) در معرفت احوال انظار و آنچه بدان ماند؛ 20) در معرفت اصولی که در اختیارات به کار آید.

بیست باب ... با این عبارات آغاز می شود: «اعتصمت بفضلک یا کریم . اما بعد، این مختصریست در معرفت تقویم تام مشتمل بر بیست باب .» و بدین ترتیب در این رساله ، اهتمام اصلی بیرجندی چگونگی تدوین تقویم تام است . تقویم تام کاملترین شکل تقویم در قیاس با تقویم شمسی یا قمری یا سایر تقاویم است و آن ، «صفایحی است که مشتمل بود بر تقاویم و بعضی از اوضاع و متعلقات کواکب سبعة سیاره در مدت یک سال شمسی که از زیج و کتب احکام استخراج شده باشد، پس اگر با تقاویم کواکب جمیع اوضاع و متعلقات مخصوصه به دفتر تقویم یا اکثر مثبت باشد آن را تقویم تام گویند...» (گنابادی ، ص 6). مؤلف سپس بدون مقدمه ، باب اول را آغاز می کند. در بابهای نخست ، باتکیه بر علم هیئت ، می کوشد تا مبانی علمی موضوع رسالة خویش را قوام بخشد. وی مرحله به مرحله مراتب مختلف تدوین یک تقویم تام را برمی شمرد و به مباحثی همچون معرفت بروج و کواکب ، رجعت و استقامت ، عروض کواکب و جوزهرات ، نطاقات و ظهور و خفاء می پردازد. در این بابهای نخست ، بخشهای محدودی نیز به موضوعاتی چون شرف و هبوط کواکب ، معرفت طالع اجتماع و استقبال اختصاص دارد که در تقاویم و احکام نجوم مطرح است اما در آثار نجومی جایی ندارد. تا پایان باب دهم ، مؤلف متعلقات صفحة راست تقویم را باز می گوید و سپس به صفحة چپ می پردازد و تا پایان باب چهاردهم ذکر متعلقات آن را به پایان می برد. باب پانزدهم به زوایدی می پردازد که در تقویم می آورند؛ و آن عبارت است از تاریخ سال مفروض و مدخل آن سال به تواریخ مشهوره ، زایچة تحویل آفتاب به حمل ، ایام مشهوره از تواریخ مشهوره (عرب ، رومی و فرس )، طالع تحویل سال ، احکام اجتماع و استقبال واتصالات و .... تا این بخش از رساله مؤلف همه آنچه را که برای تدوین یک تقویم تام لازم بوده ، بیان کرده است . در پایان این باب ، وی اظهار می دارد: «... آنچه متداول است در این زمان از تقاویم تامه و ایضاً مشهور در ترتیب جداول ، این است که مذکور شد؛ و در بعضی تقاویم تامه ، تسییر درجة طالع و رسیدن تسییر به دلایل و تقاویم سبعة منحوسه و ابعاد کواکب از مرکز عالم و تاریخ یهود و غیر ذلک ، از اموری که بدان احتیاج چندان نیست ایراد کنند و تعرض به آنها موجب تطویل است .» عبارات اخیر نشان می دهد که بیرجندی حتی الامکان درصدد بوده است تا از اطناب دوری جوید. از این پس تا پایان رساله مباحثی مطرح می شود که به حوزة علم احکام نجوم و اختیارات تعلق دارد؛ همچون احوال بروج ، ارباب مثلثات ، خطوط کواکب ، بیوت دوازدهگانه ومدلولات آنها، احوال انظار و سرانجام اصولی که در اختیارات به کار آید.

بیست باب ... رساله ای است بسیار کوتاه ، و بیرجندی در آن تقریباً به ذکر رئوس مطالب اکتفا کرده است . نسخه های متعددی از رسالة بیست باب ... در کتابخانه های ایران و کشورهای دیگر موجود است که از آن جمله می توان به نسخه های محفوظ در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی (آصف فکرت ، ص 94) و دانشگاه تهران (منزوی ، ج 1، ص 247) اشاره کرد. این رساله بارها در ایران به چاپ رسیده که مشار (ج 1، ستون 843) چاپهای مختلف آن را در تهران و تبریز معرفی نموده است . مظفربن محمدقاسم گنابادی * معروف به ملامظفر (مولی مظفر) (متوفی بعداز 1024) در 1005، بر این رساله شرحی نگاشته و آن را به شاه عباس اول تقدیم کرده است .

شرح ملامظفر با حمد خداوند و تعظیم پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم و علی و فرزندان او علیهم السلام آغاز می شود، سپس شارح متذکر می شود که به سبب فشردگی زیاد بیست باب ، به شرح آن پرداخته است ، آنگاه به اجمال به بیان برخی مقدمات ریاضی (هندسی ) و چند اصطلاح فلکی می پردازد و شرح بیست باب را آغاز می کند.

این شرح بسیار مفصلتر از رسالة بیرجندی است . ملامظفر در این اثر تنها به شرح و بسط بخشهای مختلف رسالة بیرجندی بسنده نکرده بلکه در پاره ای موارد دربارة بعضی از موضوعهایی که در رسالة بیرجندی نیامده و یا صرفاً اشاره ای کوتاه به آنها شده ، بتفصیل سخن رانده است .

ملامظفر در این اثر بارها به گفته ها و یافته های دانشمندان دیگر و آثار آنان اشاره می کند که از آن میان ابن سینا، ابن باجه و کوشیار گیلانی را می توان نام برد. وی از میان زیجها بیش از همه به زیج کوشیار و زیج ایلخانی اشاره دارد. در ذکر تاریخ رومیان ، از بیرونی بارها نام می برد. اشارة او به آثار طوسی ، قطب الدین شیرازی و محیی الدین مغربی نشان می دهد که وی با متون پیچیدة هیئت آشنایی داشته است . با اینهمه چون این رساله دربارة تقویم است ، حتی در بابهایی که به علم هیئت مربوط می شود، از روشهای تحلیلی و پیچیده اثری نیست و مطلب به صورتی ساده و در حدی که برای تدوین تقویم به کار آید، ارائه می شود. برای نمونه ، شارح در باب دوم می گوید که در باب آینده ، بیان هیئت افلاک بتفصیل نموده خواهد شد؛ اما آنچه در مبحث بعدی آمده است در قیاس با آنچه در این زمینه در آثار هیئت متقدمان وی (چون طوسی ، قطب الدین شیرازی ، ابن شاطر و ...) آمده ، بسیار مختصرتر و ساده تر است . این نکته را ملامظفر خود در مقدمه (که پیشتر به آن اشاره شد) بیان کرده است ؛ آنجا که هرچیز موقوف به براهین هندسه و اُکَرات را به کتب اصول حوالت می دهد. در همین باب ، وی بخش بزرگی به توصیف صور فلکی اختصاص داده است که ، چنانکه پیشتر آمد، در رسالة بیرجندی در کمتر از یک خط بیان شده است . ملامظفر همچنین در پایان باب دهم ، از بی اعتنایی و سهل انگاری منجمان همعصر خود و فقدان توجه کافی به مبانی ریاضی علم تقویم شکایت می کند.

در کل ، این شرح را، نه تنها برای علم تقویم بلکه برای آموختن پاره ای مقدمات علم هیئت و نیز علم احکام نجوم هم ، می توان کتاب آموزنده ای تلقی کرد.

از شرح ملامظفر نسخه های خطی بسیاری در ایران وسایر نقاط جهان وجود دارد (منزوی ، ج 1، ص 314ـ316) و بارها به صورت سنگی به چاپ رسیده است (مشار، ج 3، ستون 3213). در حاشیة صفحة اول چاپ 1276 و چند چاپ دیگر تقریظی از شیخ بهائی به تاریخ 1023 به چشم می خورد که در آن شرح و شارح را بسیار ستوده است . در حواشی این نسخه یادداشتهای فراوانی به زبان فارسی وعربی وجود دارد که اکثر آنها از خود مؤلف است . این نسخه شکلها و جدولهای متعدد در حاشیه و متن دارد. در حاشیة چاپ 1276، مدخل منظوم ، منظومه ای در هیئت سرودة عبدالجبار خجندی در 616 (منزوی ، ج 1، ص 347)، به چاپ رسیده و به خواجه نصیر طوسی نسبت داده شده است . در حاشیة جدولی در همان چاپ ، در باب شانزدهم (ص 138)، این تاریخها ذکر شده است : 1005 قمری ، 966 یزدگردی ، 1909 رومی و 518 جلالی . همچنین در باب هشتم (ص 75) اظهار می دارد: «سال 518 ملکشاهیه زمان تحریر این شرح است .»

ملامظفر تاریخ اتمام شرح را با ماده تاریخ «استکمل الکتاب » (1005 هجری ) آورده است .

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، بیست باب در معرفت تقویم ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 1/1923؛
(3) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(4) مظفربن محمد قاسم گنابادی ، شرح بیست باب ملامظفر (دربارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم ، اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، ( بی جا ) 1276؛
(5) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(6) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛


(7) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. II/1, London 1972.

/ بهناز هاشمی پور /