responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2454

 

بیرونی (یا بیرون ) ، بخشی از ساختمان قصرها و خانه های بزرگان برای اجرای برنامه های عمومی و پذیرایی از میهمانان ، در مقابل اندرون و اندرونی . در برخی فرهنگنامه ها بیرونی به معنای بخشی از ساختمان که خاص مردان است ، و نیز حیاط مخصوص پذیرایی از میهمانان آمده است (داعی الاسلام ؛ نفیسی ، ذیل واژه ).

شواهد کاربرد این واژه یا معادلهای آن در متون بسیار اندک است ، ازینرو تاریخ نخستین کاربرد بیرون و بیرونی روشن نیست . به گفتة غالب (ص 131، 228) واژة «سَلَمْلِک » ( = سلاملق * ) در عثمانی و مصر و شام به همین معنا و در مقابل «حَرَمْلِکْ» (اندرونی ، حرمسرا) به کار می رفته است . با وجود این ، شواهدی برای کاربرد خود واژة «بیرون » در عثمانی وجود دارد ( د.اسلام ، چاپ دوّم ، ذیل واژه ). واژة «برّانیّه » (صابی ، ص 12) در دورة المقتدربالله (295ـ320) ظاهراً بر خدمتکاران یا غلامانی اطلاق می شده است که مسئولیت نگهبانی بخش بیرونی کاخ را برعهده داشتند. این اصطلاح در مصر قرن هشتم نیز احتمالاً به همین معنا به کار رفته است (ابن ناظرالجیش ، ص 188ـ 189). اصطلاح بیرون و بیرونی در دورة غزنویان (431ـ 582) هم بر بخشی از عمارت و هم بر برخی از صاحب منصبان مانند «ندیمان بیرونی » و «حاجب بیرونی » اطلاق شده است (بیهقی ، ص 168، 195، 657). در دورة مغول نیز از «لشکریان بیرونی » یاد شده است (جوینی ، ج 1، ص 80). به گفتة نصیری (ص 31)، ریاست بخش «بیرونی » دربار را در عهد صفویه (906ـ 1135) «ایشیک آقاسی باشی »/ ( رجوع کنید بهایشیک آقاسی * ) عهده دار بود. ازینرو «خواجه سراهای بیرونی » (همان ، ص 2) باید تحت فرمان وی بوده باشند. قسمتِ بیرونی کاخهای متعدد این دوران شامل اتاقها، ناهارخوری یا سفره خانه و تالار برای اجرای مراسم جشن یا پذیرایی از سفیران بود (کمپفر، ص 199). در دورة افشاریه (1148ـ1163) و زندیه (1163ـ 1209) بارها عبارتهای «سپاه بیرونی » و «تفنگچی بیرونی » به کار رفته است (استرآبادی ، ص 36، 133؛ غفاری کاشانی ، ص 379ـ380،382). در دورة قاجار بخشی از قصرشاه را بیرونی تشکیل می داد (مستوفی ، ج 1، ص 382، 384)، حتی در مسافرتهای شاه ، سراپرده را به دو بخش حرمخانه و بیرون یا بیرونی تقسیم می کردند (همان ، ج 1، ص 387ـ 388). خانه های اعیان این دوران نیز از اندرونی و بیرونی تشکیل می یافته (مصطفوی ، ج 1، ص 451) که شامل چند اتاق و تالار و حیاط و اجزای دیگری می شده است (پیرنیا، ص 158، 166ـ167؛ مستوفی ، ج 1، ص 171ـ172).

دربار عثمانی نیز، به لحاظ ساختاری و ظاهری ، به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می شد و حتی خزانه از دو بخش خزانة بیرونی («دیش خزانه ») و اتاق خزانه («خزانه اوداسی ») تشکیل می شد. همچنین از ادارة تشریفات خارجی یا بیرونی یاد شده است که در آنجا خدمتکاران سلطان علاوه بر امورداخلی به امور بیرونی نیز رسیدگی می کردند (شاو، ج 1، ص 208، 210).

بر پایة شواهد یادشده و وجود مناصبی چون خواجه سرای بیرونی ، حاجب بیرونی ، ندیم بیرونی ، تفنگچی بیرونی ، سپاه بیرونی و نیز ریاست بیرونی تحت فرمان ایشیک آقاسی باشی و این که شاه در سفر نیز دو سراپردة اندرونی و بیرونی داشت ، شاید بتوان بیرون را در دستگاه پادشاهان به عنوان نهاد یا تشکیلاتی خاص تصور کرد.


منابع :
(1) ابن ناظر الجیش ، کتاب تثقیف التعریف بالمصطلح الشریف ، چاپ رودلف وسلی ، قاهره 1987؛
(2) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبدالله انوار، تهران 1341 ش ؛
(3) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، تهران 1371 ش ؛
(4) محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران ، تهران 1371ش ؛
(5) عطاملک بن محمدجوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(6) محمدعلی داعی الاسلام ، فرهنگ نظام ، حیدرآباد دکن 1305ـ 1318 ش ، چاپ افست تهران 1362ـ1364 ش ؛
(7) استانفورد جی . شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید ، ج 1: امپراتوری غازی ها: ظهور و سقوط امپراتوری عثمانی ، 1808ـ1280 ، ترجمة محمود رمضان زاده ، مشهد 1370 ش ؛
(8) هلال بن محسن صابی ، رسوم دارالخلافه ، چاپ میخائیل عوّاد، بیروت 1406/1986؛
(9) عبدالرحیم غالب ، موسوعة العمارة الاسلامیة ، بیروت 1408/1988؛
(10) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1369 ش ؛
(11) انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1360 ش ؛
(12) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360 ش ؛
(13) محمدتقی مصطفوی ، آثار تاریخی طهران ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1361 ش ؛
(14) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372 ش ؛
(15) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1343 ش ؛


(16) EI 2 , s.v. "Birun" (by B. Lewis).

/ نادیا برگ نیسی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2454
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست