بیرجندی هادوی ، محمّدهادی ، فقیه و شاعر امامی قرن سیزدهم و چهاردهم . در 1277 در بیرجند به دنیا آمد. نیاکان او اصفهانی بودند و پیش از فتنة محمود افغان (1135) و یا هنگام آن از اصفهان به بیرجند کوچیدند. پدرش ، ملاّ محمد حسین (متوفی 1307) از شاگردان شیخ مرتضی انصاری (متوفی 1281) و از مشاهیر علما و زاهدان بیرجند به شمار رفته و صاحب تألیفاتی در فقه و اصول است (آقابزرگ طهرانی ، 1404، جزء1، قسم 2، ص 638؛ حبیب آبادی ، ج 6، ص 2137؛ مشار، ج 6، ستون 739؛آستان قدس رضوی . کتابخانه ، ج 5، ص 250). شیخ محمّد هادی تحصیلات مقدماتی و سطح را نزد پدرش و نیز در مدرسة معصومیّة بیرجند آموخت و در شانزده سالگی همراه خانواده به مشهد رفت و در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد. وی قوانین الاصول را نزد پدر و فقه را در مشهد در محضر سیّدمحمّدباقر گلپایگانی و حکمت و کلام را در محضر آخوند ملاّ محمّد رضای روغنی سبزواری ، از شاگردان حکیم سبزواری (متوفی 1289)، آموخت . همچنین قریحه و طبع شعر او بر اثر معاشرت با حاج میرزا حبیب الله مجتهد خراسانی (متوفی 1327) و شیخ محمّد حسن کرمانی و استفادة علمی از محضر آنان شکوفا شد (احمدی ، ص 505؛ حبیب آبادی ، همانجا؛ مشار، ج 6، ستون 739ـ740؛ آستان قدس رضوی . کتابخانه ، همانجا؛ برقعی ، ج 6، ص 3898). در 1299 همراه پدر و مادر به نجف رفت و از آنجا پدر و مادرش به کربلا رفتند و او به سامرّا عزیمت نمود و در مدت دو سال و اندی که در آنجا بود از محضر میرزا محمدحسن شیرازی (متوفی 1312) و سایر اساتید بهره برد و از نظر ادبی مورد توجه میرزای شیرازی قرار گرفت . وی سپس به نجف رفت و در جلسات درس میرزاحبیب الله رشتی (متوفی 1312) و آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی (متوفی 1329) و سیّدمحمّدکاظم یزدی (متوفی 1337)، صاحب العروة الوثقی و دیگران حاضر شد. در 1305 به کربلا رفت و ازدواج کرد و تا 1307، که پدر و مادرش به فاصلة یک هفته از دنیا رفتند، در کربلا ماند. در 1308 به مکه و مدینه رفت و سپس برای تکمیل تحصیلات به سامرّا بازگشت و ملازم میرزای شیرازی شد (حبیب آبادی ، ج 6، ص 2137ـ 2138؛ آیتی ، ص 343ـ344؛ آستان قدس رضوی . کتابخانه ؛ برقعی ؛ آقابزرگ طهرانی ، 1404؛ احمدی ، همانجاها). پس از وفات میرزای شیرازی ، بیرجندی همراه سیّد اسماعیل صدر، به کربلا رفت (آقابزرگ طهرانی ، 1362 ش ، ص 205ـ 206؛ همو، 1403، ج 14، ص 152). در 1319 به دعوت امیرمحمّد اسماعیل خان شوکت الملک ، حاکم وقتِ قائنات ، سید اسماعیل صدر او را برای تصدّی امور شرعی به بیرجند اعزام داشت ، و بیرجندی با احترام و استقبال شایان مردم به بیرجند وارد شد (احمدی ، همانجا؛ حبیب آبادی ، ج 6، ص 2138). آیتی (ص 344) تاریخ بازگشت او را به بیرجند 1316 دانسته است . پس از وفات شوکت الملک در 1322 و حکومت امیر محمد ابراهیم خان عَلَم ، معروف به شوکت الملک ثانی ، در قائنات و مقارن با اوایل نهضت مشروطیت ، بیرجندی مقالاتی در خصوص مشروطه و مجلس شورای ملی در روزنامة حبل المتین نوشت ؛ و نیز از آنجا که از شاگردان آخوند خراسانی ، مجتهد پیشگام در نهضت مشروطیت ، و مورد توجه و اعتماد او بود، به تأیید وی ، به عنوان عالمی طراز اول به مجلس شورای ملی معرفی شد. بیرجندی درخواست ممتازالدوله ، رئیس مجلس وقت ، را در 1329 مبنی بر عزیمت به تهران و حضور در مجلس رد کرد و نمایندگی مجلس را به شیخ اسماعیل دهکی واگذارد و در عوض ریاست انجمن ولایتی را پذیرفت تا از این راه به مردم خدمت کند (احمدی ، ص 505 ـ507؛ حبیب آبادی ؛ آستان قدس رضوی . کتابخانه ؛ برقعی ، همانجاها). وی علت پذیرفتن ریاست انجمن ولایتی را رسمیت داشتن آن انجمن برای رفع اجحافات معمول در آن زمان بیان کرده است (بحرالعلومی ، ص 657).

بیرجندی مجتهدی روشنفکر و به دور از قشریگری و تنگ نظری بود. وی تا آخر عمر، در بیرجند ماند و با وجود فقر و تنگدستی به تألیف و تبلیغ دینی اشتغال داشت ، در میان مردم به حُسن معاشرت و مدارا ممتاز بود و با علمای عامّه برخوردی پسندیده و مسالمت آمیز داشت . او از معدود عالمانی بود که همراه با دخالت در سیاست ، زهد و تقوای خود را حفظ کرد. در 1326 شوکت الملک اقدام به تأسیس مدرسة شوکتّیة بیرجند نمود؛ و از آنجا که این مدرسه به سبک جدید ساخته شده و اداره می شد، سبب بروز مخالفتهایی از سوی برخی مردم گردید. بیرجندی برای برطرف کردن شبهه و غائله ، از تأسیس آن مدرسه تجلیل شایانی کرد، و نیز برای خاموش کردن مخالفان ، فرزندان خود را برای تحصیل به همان مدرسه فرستاد و مردم را به تأسیس و تشکیل اینگونه مدارس تشویق نمود (احمدی ، ص 507). وی در 1326 ش در بیرجند درگذشت . در 1355 ش انجمن آثار ملی مقبرة وی را بازسازی و مرمت کرد (بحرالعلومی ، ص 657ـ 658).

در منابع ، از فضل و دانش و کمالات نفسانی و اخلاقی شیخ هادی ستایش شده است (آیتی ؛
احمدی ؛
حبیب آبادی ، همانجاها). وی علاوه بر مراتب علمی و فقهی ، ادیب و شاعر بود. در شعر «هادی » تخلّص می کرد و از مترسّلان زمان خود به شمار می رفت . بیشتر اشعار وی در مدح و منقبت و نیز مراثی خاندان عصمت علیهم السلام است . همچنین قصایدی در اشاره به بعضی وقایع تاریخی زمان خود، مانند نهضت تحریم تنباکو، سروده است . دیوان او شامل سه هزار بیت ، همراه با مقدمه ای مفصل (120ص ) در شرح احوال خود و ترجمة بخشی از خطبة حضرت زهرا علیهاالسلام در 1314 ش به طبع رسیده است . همچنین بعضی آثار و اشعار وی در مجلات دبستان ، پیمان و کانون شعرا مندرج است (برقعی ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 9،قسم 4، ص 1285؛
مشار، ج 6، ستون 740). بقیة آثار بیرجندی عبارت است از: ترجمة عهدنامة مالک اشتر (تهران 1316 ش )؛
ترجمة الادب الکبیر ابن مقفع که با ترجمة عهدنامه در 1315ـ1316 در تهران به طبع رسیده است ؛
مائدة محمدیّه در بیان اینکه همة معارف به سلسلة انبیا منتهی می گردد. وی بعضی اشعار خود از جمله ترجمة بخشی از خطبة حضرت زهرا سلام اللّه علیها را در این کتاب آورده است (تهران ، 1314 ش )؛
آئین سخنوری (تبریز 1318)؛
بُستان النّاظرین ، به سبک کشکول شیخ بهایی ؛
و تقریرات غیر مدوّن از دروس فقه و اصول استادان خود (مشار؛
برقعی ؛
آیتی ؛
حبیب آبادی ، همانجاها؛
احمدی ، ص 507 ـ 508).

---

منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتابخانة آستانة قدس رضوی ، ج 5، مشهد 1329 ش ؛
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء1: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد 1404؛
(4) همو، میرزای شیرازی : ترجمة هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی ، تهران 1362 ش ؛
(5) محمدحسین آیتی ، بهارستان : در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان ، مشهد 1371 ش ؛
(6) احمد احمدی ، «شیخ هادی هادوی بیرجندی »، یغما ، سال 7، ش 11 (بهمن 1333)؛
(7) حسین بحرالعلومی ، کارنامة انجمن آثار ملی ، تهران 1355 ش ؛
(8) محمدباقر برقعی ، سخنوران نامی معاصر ایران ، قم 1373 ش ؛
(9) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار ، اصفهان 1355ـ1364 ش ؛
(10) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش .

/ محمدهانی ملاّ زاده /