responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2439

 

بیرجندی ، عبدالعلی ، ریاضیدان و منجم سده های نهم و دهم . نام کامل او نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و وی را با القاب فاضل بیرجندی (ابوریحان بیرونی ، مقدمة همائی ، ص قکز) و محقق بیرجندی (آیتی ، ص 206) نیز نامیده اند. از تاریخ تولدش اطلاع دقیقی در دست نیست و دربارة مذهب او نیز بحثهایی وجود دارد. در بعضی از نسخه های خطی آثارش (از جمله در نخستین سطر از رسالة شرح زیج جدید سلطانی ، نسخة شمارة 1/321 کتابخانة وزیری یزد) او را حنفی دانسته اند و قربانی (ص 173) نیز، برهمین اساس ، او را بر این مذهب دانسته است . اما بعضی نیز او را شیعه گفته اند (آیتی ، همانجا). ناجی نصرآبادی (ص 43) با استناد به بخشی از دیباچة کتاب ابعاد و اجرام بیرجندی ، او را شیعه دانسته ، و عبدالحسین حائری (ج 19، ص 364) نیز، با استناد به بعضی نوشته های بیرجندی دربارة استخراج وقت ظهر و عصر، قرائنی برای شیعه بودن او برشمرده است . در هر صورت ، به نظر می رسد که اشتهار بیرجندی به تشیع ، بیش از شهرت وی به حنفی مذهبی بوده است ، به طوری که آقابزرگ طهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه ، به معرفی و بررسی بسیاری از کتابهای بیرجندی پرداخته است . نوشتة آقابزرگ در طبقات (ص 125) تنها جایی است که بیرجندی را عبدالعلی بن نظام الدین معرفی کرده در حالی که در سایر منابع نظام الدین جزئی از نام خود بیرجندی دانسته شده است نه نام پدر وی .

وجود چند بیرجندی در زمانهای مختلف ، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. یکی از این افراد عبدالعلی بیرجندی بُجدی ، از پیروان مذهب حنفی ، است که آیتی (ص 207) از او نام برده است . میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی 1305) نیز با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛
به روایت خواندمیر (ج 4، ص 615) علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشانی (متولد 832) و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین کاشی ، همکار غیاث الدین جمشید کاشانی ، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت . ملامسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند (ناجی نصرآبادی ، ص 42). او را استاد شیخ بهایی دانسته اند (آیتی ، ص 206) که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (953) نادرست است (احمدی بیرجندی ، ص 24). امین احمد رازی (ج 2، ص 326) از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول » یاد می کند و می نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده .» برای مرگ بیرجندی تاریخهای مختلفی ذکر شده است (احمدی بیرجندی ، ص 33) اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتابهایش ، مرگ وی را در

934 تأیید می کند (قربانی ، همانجا؛
منزوی ، 1374 ش ، ج 1، ص 165).

آثار . وجود چندین بیرجندی ـ چنانکه گفتیم ـ باعث درهم آمیختگیهایی در آثار منسوب به عبدالعلی بیرجندی شده است . بروکلمان ( > ذیل < ، ج 2، ص 591) و بغدادی (ج 1، ستون 586) کتاب حاشیة علی النقایة را از او دانسته اند، در حالی که ناجی نصرآبادی (ص 43) این کتاب را متعلق به بیرجندی بجدی می داند. همچنین پینگری ( ایرانیکا ، ذیل «عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی ») و بروکلمان (همانجا) مشارق الاضواءِ فی معرفة کمّیّة مابین طلوع الفجر و طلوع الشمس را از او می دانند، در حالی که ، بی گمان ، این کتاب از آثار میرزا محمدعلی اسماعیل قاینی بیرجندی است (حائری ، ج 19، ص 294). منزوی (1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 152) کتابی به نام رسالة تشریح پرگار را، با قید تردید بسیار، به او نسبت می دهد. بروکلمان نیز (همانجا) دو کتاب شرح رسالة الحنفیة و رسالة تذکرة الاحباب فی بیان التحاب را به نادرست به او نسبت می دهد که رسالة دوم مسلماً تألیف کمال الدین * فارسی (متوفی 718) است ؛
و این اشتباه از طریق بروکلمان به پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) نیز راه یافته است . همچنین ، در گنجینة نسخه های خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، کتابی به نام ادعیه قرآنی وجود دارد که از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است (فکرت ، ص 33). بعلاوه ، در نسخه ای خطی محفوظ در کتابخانة مجلس شورای اسلامی یادداشتی وجود دارد که در آن استخراج سمت قبلة هرات به روش ابوریحان بیرونی شرح داده شده و این یادداشت از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است (حائری ، ج 19، ص 119). کتابهایی که به یقین نگارش بیرجندی بوده و اطلاعاتی نیز از آنها باقی مانده بدین شرح است : 1) ابعاد و اجرام ، به فارسی ، پایان نگارش 930 (منزوی ، 1374 ش ، همانجا)، در بیان ابعاد و مسافتهای زمین و بعضی مسائل فلکی . این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی ، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است (همانجا). این رساله حاوی یک مقدمه ، دو مقاله و یک خاتمه است . عنوان مقالة اول چنین است : «در مساحت سطح ارض و تعیین اقالیم ( هفتگانه ) و آنچه به آن متعلق است »، و عنوان مقالة دوم : «در معرفت مساحت افلاک و کواکب و آنچه به آن متعلق است » که در هفت مقصد (باب ) تنظیم شده است . این بابها عبارت اند از: معرفت ابعاد سطوح افلاک از مرکز عالم ، معرفت ثِخَن (ضخامت ) هرفلک ، معرفت مساحت سطوح افلاک ، معرفت مقدار یک درجه از دوایر عظام در هر فلک ، معرفت مقدار حرکت هر کوکبی در یک شبانه روز، معرفت اقطار کواکب ، و در نهایت معرفت اجرام کواکب . شباهتهایی بین ابعاد و اجرام بیرجندی و رسالة آثار البلاد زکریای قزوینی وجود دارد، و این شباهتها باعث این گمان شده است که احتمالاً بیرجندی قسمتهایی از کتاب قزوینی را، بدون ذکر نام ، در کتاب خود آورده باشد.از سوی دیگر این رساله گاهی عجایب البلدان نیز نامیده شده و بر این اساس به نادرست گمان کرده اند که بیرجندی رسالة مستقلی با عنوان عجایب البلدان داشته است (ناجی نصرآبادی ، ص 44ـ45). نسخه های خطی بسیاری از این کتاب وجود دارد (برای آگاهی از این نسخه ها رجوع کنید به منزوی ، 1374 ش ، همانجا)؛
2) اسطرلاب ، به فارسی ، که آن را به نامهای بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده اند. این اثر در جمادی الاولی 900 نوشته شده است (بیرجندی ، مقدمة اکبریان ، ص 25) و نسخه های خطی زیادی از آن وجود دارد (برای آگاهی رجوع کنید بهفکرت ، ص 48؛
منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 252). نسخه ای از این رساله نیز در موزة بریتانیا نگهداری می شود (ریو، ج 2، ص 453). اکبریان نسخه ای از این کتاب را، که در 1105 استنساخ شده ، به صورت عکسی در ماهنامة فرهنگی سیمرغ (سال 1، ش 4) به چاپ رسانیده است ؛
3) بیست باب در معرفت تقویم * ؛
4) ترجمة تقویم البلدان ِ ابوالفداء (تألیف 721). این ترجمه در 927 انجام شده است ( رجوع کنید بهمنزوی ، 1374 ش ، ج 1، ص 184)؛
5) الحاشیه علی شرح الملخص ، تألیف بعداز 921، حاشیه ای است عربی برشرحی که قاضی زاده رومی در 813 بر رسالة الملخص فی الهیئة چغمینی نوشته است (برای اطلاع بیشتر از محتوای این اثر و نسخه های خطی آن رجوع کنید به حائری ، ج 19، ص 364؛
لوت ، ج 1، ص 219؛
منزوی ، 1377 ش ، ج 1، ص 86؛
آلوارت ، ج 5، ص 159)؛
6) رساله در هیئت ، به فارسی که زمان نگارش آن معلوم نیست . آقابزرگ طهرانی (1366 ش ، ص 125)، سوتر (ص 188) و استوری (ج 2، بخش 1، ص 82) آن را از بیرجندی دانسته اند، اما پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) در این انتساب تردید کرده است . ناجی نصرآبادی (ص 44) نسخة محفوظ در کتابخانة آستان قدس رضوی ، با عنوان رساله در هیئت را همین کتاب می داند؛
7) رسالة فی آلات الرصد ، به عربی . تنها نسخة این رساله در کتابخانة رضا رامپور هند نگهداری می شود (بروکلمان ، همانجا) و صاییلی (ص 401) این نسخه را به انگلیسی و فارسی ترجمه و منتشر کرده است ؛
8) کشاورزی نامه ، به فارسی ، که به نامهای فن کشت و زراعت ، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه (منزوی ، 1348ـ 1353 ش ، ج 1، ص 448؛
دانش پژوه ، 1348 ش ، ج 1، ص 605) نیز نامیده شده و در دوازده باب نوشته شده و ملامظفر گنابادی در تنبیهات المنجمین (ص 272) از آن یاد کرده است . این اثر بدون اشاره به نام نویسندة آن ، تاکنون دوبار در ایران (افشار، ص 691 ـ692؛
مشار، ج 2، ستون 2926) و یک بار در بخارا (منزوی ، همانجا) به چاپ رسیده و اخیراً افشار (ص 692) روشن کرده است که این رساله از آنِ بیرجندی است . از این رساله نسخه های خطی زیادی وجود دارد ( رجوع کنید به منزوی ، همانجا)؛
9) شرح آداب المناظره ، به عربی در منطق ، تألیف در 930، شرح بیرجندی است بر رسالة آداب المناظرة قاضی عضدالدین ایجی (متوفی 756). نسخه ای از این کتاب ، که تنها دو سال بعد از پایان یافتن کتاب استنساخ شده ، در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی موجود است (فکرت ، ص 320). این رساله را حل آداب العضدی (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 7، ص 63) نیز نامیده اند؛
10) شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب ، به فارسی ، تألیف در 899، شرح بر رسالة خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب است . از این کتاب ، نسخه های خطی بسیاری ، از جمله نسخه ای به خط مؤلف ، وجود دارد ( رجوع کنید بهمنزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 312ـ314)؛
11) شرح التذکرة النصیریة فی الهیئة ، به عربی ، تألیف در 913، شرح بر التذکرة النصیریة فی الهیئة خواجه نصیرالدین طوسی است . نایاناسو کهوپادیایه ، این کتاب را در 1142/1729، به زبان سانسکریت ترجمه کرده است ( ایرانیکا ، همانجا). از شرح بیرجندی نسخه های متعددی در دست است ( رجوع کنید به فکرت ، ص 329؛
ایرج افشار و دانش پژوه ، ج 1، ص 389)؛
12) شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم ، به عربی ، شرحی است بر رسالة الدرّ النّظیم فی خواص القرآن العظیم عبدالله بن اسعد یافعی . نخستین اشاره به این شرح ، در ترجمة احمدبن محمد سکاکی از کتاب الدرالنظیم آمده که تاریخ شرح را 921 دانسته است ، اما آقابزرگ طهرانی (1403، ج 13، ص 245) تاریخ این شرح را 901 می داند؛
13) شرح زیج جدید سلطانی ، به فارسی ، تألیف 929، که آن را با نامهای شرح زیج الغ بیگ و شرح مفصل زیج سلطانی نیز خوانده اند (منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 317). بخشهای مختلفی از این رساله ، جداگانه ، رونویسی شده است (ایرج افشار و دانش پژوه ، ج 6، ص 250؛
عرفانیان ، ج 10، ص 159ـ160). از این شرح نسخه های خطی زیادی وجود دارد ( رجوع کنید به منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 317ـ 318)؛
14) شرح الشمسیة ، به عربی ، تألیف 924، شرح بر کتاب الشمسیة فی الحساب نظام اعرج نیشابوری (متوفی 728) در ریاضی (برای آگاهی از نسخه های خطی این کتاب رجوع کنید بهفکرت ، ص 344؛
گلچین معانی ، ج 8، ص 218)؛
15) شرح الفوائد البهائیة ، به عربی ، تألیف 924، شرح بر الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة عمادالدین عبدالله بن محمدبن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی 724)، در ریاضی (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 13، ص 336)؛
16) شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی ، به عربی ، تألیف 921، شرح بر تحریر المجسطی * خواجه نصیرالدین طوسی . از این کتاب نسخه های خطی گوناگونی وجود دارد ( رجوع کنید بهدانش پژوه ، 1358 ش ، دفتر دهم ، ص 323؛
لوت ، ج 1، ص 216). میرزا نصیربن عبدالله طبیب ، در 1169 (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 13، ص 142) و خیرالله مهندس (مفخرعالم ، ص 317) بر این شرح حاشیه هایی نوشته اند؛
17) شرح مختصر الهیئه ، به عربی ، شرحی است بر ترجمة عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با نام مختصر الهیئه . زمان نگارش این کتاب معلوم نیست . نسخه ای از آن به شماره add3589 در دانشگاه کیمبریج وجود دارد (براون ، ص 262) و آقابزرگ طهرانی نیز (1403، ج 14، ص 61) به وجود نسخة ناقصی از آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است ؛
18) المختصر فی بیان آلات الرصد (که با رسالة شمارة 7 این مقاله یکی نیست )، به عربی ، تاریخ نگارش آن نامعلوم است و تنها نسخة شناخته شدة این کتاب در کتابخانة آصفیه در هندوستان نگهداری می شود (بهادر، ج 1، ص 656).


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : احیاء الداثر من القرن العاشر ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1366 ش ؛
(3) محمدحسین آیتی ، بهارستان : در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان ، مشهد 1371 ش ؛
(4) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(5) احمد احمدی بیرجندی ، «ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا»، نشریة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد ، ش 2 (بهار 1351)؛
(6) ایرج افشار، «فهرستنامة اهم متون کشاورزی در زبان فارسی »، آینده ، سال 8 ، ش 10 (دی 1361)؛
(7) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، تهران 1352 ش ـ ؛
(8) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(9) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛
(10) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسة قلمیة مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی ، حیدرآباد دکن 1357؛
(11) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، «اسطرلاب : رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی »، با مقدمة مهراب اکبریان ، ماهنامة فرهنگی سیمرغ ، سال 1، ش 4 (اردیبهشت 1369)؛
(12) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 19، تهران 1350 ش ؛
(13) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(14) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 1، تهران 1348 ش ؛
(15) همو، نسخه های خطی ، دفتر دهم ، تهران 1358 ش ؛
(16) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 10، مشهد 1362 ش ؛
(17) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(18) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
(19) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد1350 ش ؛
(20) مظفربن قاسم گنابادی ، تنبیهات المنجمین ، چاپ سنگی ( ایران ) 1284؛
(21) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352 ش ؛
(22) مفخر عالم ، «آثار ملاعبدالعلی بیرجندی »، نشریة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، ش 14 (بهار 1354)؛
(23) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش ؛
(24) همو، فهرست نسخه های خطی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ج 1، تهران 1377 ش ؛
(25) همو، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(26) محسن ناجی نصرآبادی ، «ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام »، آینة پژوهش ، سال 9، ش 2 (خرداد ـ تیر 1377)؛


(27) W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Koniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , Berlin 1893;
(28) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(29) E. G. Browne, A hand-list of the Muhammadan manuscripts in the Library of the University of Cambridge , Cambridge 1900;
(30) Encyclopaedia Iranica , s.v. ـ Abd- Al - ـ A l ¦âB Moh ¤ammad B H ¤osayn BirJandi (by D. Pingree);
(31) Otto Loth, A catalogue of the Arabic manuscripts in the library of the India office , vol. I, London 1877;
(32) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966;
(33) Ayd ân Say âl â, The observatory in Islam , Ankara 1960;
(34) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. II, pt. I, Lo1972;
(35) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre werke , Leipzig 1900.

/ فرید قاسملو /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2439
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست