بیدل شیرازی ، سیدمیرزا محمدرحیم شاعر و طبیب و ندیم فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار. تذکره نویسانِ زمان وی نام او را محمدرحیم ذکر کرده اند (فاضل خان گروسی ، ص 78؛ بهمن میرزا قاجار، ص 452؛ هلاکوقاجار، ص 28) اما در تذکره های بعدی به صورت رحیم ضبط شده است (دیوان بیگی ، ج 1، ص 288؛ فسائی ، ج 2، ص 1098، 1159؛ فرصت شیرازی ، ص 526). نیاکانش از سادات موسوی اصفهان و در اصل از جهرم فارس و از خاندان میرزا رحیم حکیم باشی بودند که در دورة صفویه به اصفهان رفتند. آنان در خدمت پادشاهان صفوی به طبابت اشتغال داشتند (فاضل خان گروسی ، همانجا؛ بسمل شیرازی ، ص 532؛ محمودمیرزا قاجار، ج 2، ص 505؛ مفتون دنبلی ، ص 67؛ فسائی ، ج 2، ص 1098). فرصت الدولة شیرازی (ص 526)، شاه صفی (حک : 1038ـ1052) را نیای بیدل دانسته است که شاید به دلیل قرابت نیاکان بیدل با صفویه باشد. پدرش میرزا سیدمحمدطبیب بود که به فرمان کریم خان زند از اصفهان به شیراز رفت و سید محمدرحیم در شیراز زاده شد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ؛ محمود میرزا قاجار؛ دیوان بیگی ، همانجاها؛ هدایت ، ج 2، بخش 1، ص 183). پدرش در تهران در دربار فتحعلی شاه (حک : 1211ـ 1250) طبابت می کرد، اما بعد از مدتی به شیراز بازگشت و در همانجا درگذشت (بسمل شیرازی ، ص 533). سیدمحمدرحیم طب را نزد میرزاحسن علی طبیب فراگرفت و خط نستعلیق را نیکو می نوشت . گذشته از اینها شاعر بود و در اشعارش بیدل تخلص می کرد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ؛ فسائی ، همانجاها، مفتون دنبلی ، ص 68). در آغاز دوران فتحعلی شاه از شیراز به تهران سفر کرد و، همچون پدر، طبیب دربار شد و به منصب حکیم باشی نایل آمد و بتدریج از ندیمان خاص شاه شد (فاضل خان گروسی ؛ بسمل شیرازی ، همانجاها). او طبیب خاص فخرجهان ، دختر فتحعلی شاه و ملقب به فخرالدوله ، بود و بدین جهت به فخرالدوله شهرت یافت (دیوان بیگی ، ج 1، ص 289؛ فسائی ، همانجا). مدتی نیز در خدمت شجاع السلطنه (متوفی 1270) و میرزافریدون فرمانفرما (متوفی 1272) بود (هلاکو قاجار؛ هدایت ، همانجاها). عبدالوهاب نشاطِ اصفهانی * (متوفی 1244)، ملقب به معتمدالدوله ، منشی الممالک دربار فتحعلی شاه ، با او خویشاوندی داشت و به این سبب بیدل گاه در غیبت او جانشین وی می شد و ازینرو به منشی الممالک نیز ملقب گردید (مفتون دنبلی ؛ فسائی ، همانجاها). وی در دوران حکومت محمدشاه ، ظاهراً در 1257، هنگامی که از سفر حج بازمی گشت ، در قم بیمارشد و همانجا درگذشت (دیوان بیگی ؛ هدایت ، همانجاها).

بیدل در عصری می زیست که به دورة بازگشت ادبی * مشهور است . تذکره نویسان معاصرش شعر او را ستوده و در پیروی از شیوة غزلسرایی سعدی بی همتا دانسته اند (فاضل خان گروسی ؛ محمود میرزا قاجار؛ مفتون دنبلی ؛ هلاکوقاجار، همانجاها). دربارة تعداد اشعارش اتفاق نظر وجود ندارد ( رجوع کنید به محمودمیرزا قاجار، ج 2، ص 506؛ مفتون دنبلی ؛ دیوان بیگی ، همانجاها). ظاهراً تاکنون دیوان این شاعر به طبع نرسیده و نسخه های خطی دیوان او نیز بسیار کمیاب است . نسخه ای به شمارة 2388، شامل قصاید او، در دوبخش ، در کتابخانة مجلس شورای اسلامی محفوظ است . بخش نخست آن مدحیات است و از جمله شامل منقبت حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم (بیدل شیرازی ، ص 26ـ31)، علی علیه السلام (ص 1ـ6)، حضرت مهدی علیه السلام (ص 20ـ25)، و مدح فتحعلی شاه که بیدل در ضمن آن از مشقّت احوال خود گلایه کرده است (ص 26ـ41)، و نیز مدح محمدشاه (ص 16ـ20) و برخی از امیران و شاهزادگان قاجار؛ بخش دوم شامل مرثیه هایی است در رحلت پیامبر اسلام و اهل بیت علیهم السلام و ذکر مصیبت کربلا و اسارت خانوادة امام حسین علیه السلام که ظاهراً در این مرثیه ها بیش و کم به ترکیب بندمشهور محتشمِ کاشانی * نظر داشته است .

حاجی میرزا باقر، صاحب چندین تألیف و تصنیف در علوم دینی ، و حاجی آقا ملاباشی ، از زاهدان آن دوران ، از برادران او بودند (دیوان بیگی ، ج 1، ص 288).

---

منابع :
(1) علی اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی ، تذکرة دلگشا ، چاپ منصور رستگار فسائی ، شیراز 1371 ش ؛
(2) بهمن میرزا قاجار، تذکرة محمد شاهی ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 903؛
(3) محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی ، دیوان بیدل شیرازی ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 2388؛
(4) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ11366 ش ؛
(5) محمد فاضل خان گروسی ، تذکرة انجمن خاقان ، نسخة خطی کتابخانة ملی ایران ، ش 12153؛
(6) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی ، آثارالعجم : در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ سنگی بمبئی 1314، چاپ علی دهباشی ، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(7) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367 ش ؛
(8) محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود ، ج 2، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1346 ش ؛
(9) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، تذکرة نگارستان دارا ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1342 ش ؛
(10) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛
(11) هلاکو قاجار، مصطبة خراب ، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1344 ش .

/ مهران افشاری /