بیتوشی ، عبدالله بن محمد ، ادیب ، نحوی ، لغوی ، فقیه شافعی ، نسخه نویس ، مؤلّف و شاعر قرنهای دوازدهم و سیزدهم . علاوه بر بیتوشی ، وی را با نسبتهای آلانی و خانحلی نیز خوانده اند (زرکلی ، ج 4، ص 131؛ ابراهیمی محمدی ، ص 173، 177). تاریخ تولد او را، با توجه به قرائنی چند، بین 1130 و 1140 گفته اند (مدرّس ، ص 250؛ خال ، 1377، ص 16) برخی نیز آن را 1160 یا 1161 دانسته اند (سرکیس ، ج 1، ستون 623؛ زرکلی ، همانجا؛ کحاله ، ج 6، ص 138). تاریخ درگذشت او را نیز به اختلاف ، 1210 یا 1211 (خال ، 1377، ص 34) و 1221 (همان ، ص 35؛ زرکلی ؛ کحاله ، همانجاها) ذکر کرده اند. بیتوشی در بصره ، در مقبرة حسن بصری مدفون است (خال ، 1377، ص 34).

خانوادة بیتوشی اهل علم و ادب بودند (مدرّس ، ص 250ـ251). او در کودکی به آموختن قرآن مجید و کتابهای متداول فارسی همچون گلستان ، پرداخت و علوم عربی را در مدرسه ای که پدرش در آنجا مدرّس بود، آموخت . در اوایل سالهای بلوغ ، پدرش را از دست داد (همان ، ص 251) و نزد ابن الحاج و صبغة الله حیدری به شاگردی پرداخت (همانجا)؛ سپس همراه برادرش ، ملاّ محمود، به بصره ، کویت ، سواحل خلیج فارس و احسا، از توابع هَجَر بحرین ، رفت و حاکم احسا هر دو را به منصب مدرّسی در مدارس علمی آنجا منصوب کرد. آنان تا 1178 در آنجا به تدریس و تألیف اشتغال داشتند (همان ، ص 252). بیتوشی سپس به بیتوش بازگشت و پس از تألیف الوافی بحلّ الکافی ، در 1179ـ1180 روانة احسا شد (همان ، ص 253؛ ابراهیمی محمدی ، ص 178، خال ، 1377، ص 28، 96)، و پس از یک سال بار دیگر به زادگاهش بازگشت . در 1188، برای آخرین بار، کردستان را ترک کرد و در 1189، به مدرّسیِ مدرسة رحمانیّة بصره تعیین شد. در این هنگام ، شهر به مدت شانزده ماه به محاصرة لشکریان صادق خان زند درآمد، و بیتوشی برای رهایی بصره ، نامه ای رسا به سلیمان بک بن عبدالله بن شاوی ، یکی از دانشمندانِ کرد، نوشت و از او کمک خواست (ابراهیمی محمدی ، ص 177؛ خال ، 1377، ص 31؛ مدرّس ، ص 254). در همین دورانِ محاصره ، وی به منظوم ساختن کتاب الزواجر عن اقتراف الکبائر ، تألیف ابن حجر هیتمی (متوفی 974)، همّت گماشت و پس از رفع محاصره در اواخر 1190، از بصره به احسا رفت و منظومة خود را در آنجا به پایان برد (مدرّس ، همانجا؛ ابراهیمی محمدی ، ص 178). در 1191، کفایة المعانی خود را سرود و آن را به حاکم احسا، که مردی ادیب و مورد احترام بود، تقدیم داشت ، و از آن پس در کنف حمایت وی ، تا پایان عمر، با عزّت و احترام زندگی کرد (مدرّس ، ص 255؛ ابراهیمی محمدی ، ص 179، خال ، 1377، ص 109ـ 110). مرگ او در بصره روی داد (مدّرس ، ص 256).

بیتوشی در احسا با دختر قاضی شیخ عبدالقادر ازدواج کرد و صاحب چند دختر شد (همانجا؛ ابراهیمی محمدی ، ص 175). از سفر وی به کوفه و حرمین شریفین نیز سخن رفته ، ولی تاریخی برای آنها ذکر نشده است (ابراهیمی محمدی ، ص 173). بیتوشی اشعاری به عربی ، فارسی و کردی سروده (همان ، ص 176ـ177؛ خال ، 1377، ص 87 ـ92) و علاوه بر منظومه های متعدد در علوم مختلف اسلامی ، تألیفات فراوانی نیز داشته که بیشتر به صورت نسخه های خطّی باقی مانده است .

آثار به جامانده از بیتوشی در دو زمینة اخلاقیات و ادبیات بود که بعضاً به چاپ رسیده است . اهمّ آنها عبارت است از: المکفرات منظومه ای در باب کفّارة گناهان (خال ، 1377، ص 108)، کفایة المعانی منظومه ای در باب مفردات در 672 بیت که به صورت متن درسی درآمده است (همان ، ص 109؛ کحاله ، ج 6، ص 139) و شرح خود او بر آن کتاب به نام الحفایة بتوضیح الکفایة (خال ، 1377، ص 114) و تلخیص آن صرف العنایة بکشف الکفایة که در مصر چاپ شده است (همان ، ص 119)، قصیدة تتضمّن قصائد عدیدة که قصیده ای شش جزئی است (همو، 1375، ص 138ـ155).

از بیتوشی آثار دیگری نیز به صورت دست نویس به جا مانده است (برای فهرست کامل آثار او رجوع کنید به خال ، 1377، ص 95ـ125؛ ابراهیمی محمدی ، ص 178ـ180).

---

منابع :
(1) محمدصالـح ابراهیمی محمـدی ، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی »، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان ، سال 2، ش 2 و 3 (1345 ش )؛
(2) محمد خال ، البیتوشی ، بغداد 1377/1958؛
(3) همو، «قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 4، جزء1 (1375/ 1956)؛
(4) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(5) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
(6) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(7) عبدالکریم مدرّس ، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین ، ترجمة احمد حواری نسب ، تهران 1369 ش .

/ غلامرضا جمشیدنژاد اول /