بیت الصّفا ، محفلی ادبی که در اواخر سدة سیزدهم در شهر شَماخی ، مرکز شروان ، تأسیس شد. وجه تسمیة این محفل ادبی به مناسبت تأسیس آن در خانة شاعر شروانی ، محمد صفا، بود (کوچرلی ، ج 2، حصة 1، ص 258؛ د.آ ، ج 2، ص 73ـ74) و جلسات آن نیز در همانجا تشکیل می شد. ریاست آن با سید عظیم شروانی * شاعر شهیر و صاحب تذکره ، در احوال شاعران ، و رونق این محفل نیز به سبب وجود وی بود. در غیبت او، این وظیفه را ملاّ آقا بیخود به عهده می گرفت . آقابابا ظهوری ، غفار راغب ، علی اکبر غافل ، ملاّ محمد ضوئی از اعضای فعال این محفل بودند (قاسم زاده ، ص 464). در جلسات بیت الصفا مسائل ادبی ، هنری و فلسفی مطرح می شد و آثار سخنوران نامی ، بویژه رودکی ، فردوسی ، مولوی ، سعدی ، حافظ ، نوائی ، نسیمی ، و فضولی مطالعه و دربارة آنها بحث می شد.
در اواخر سدة سیزدهم ، محافل ادبی دیگری نظیر بیت الصفا در شهرهای شوشا (مجلس انس ، مجلس فراموشان )، باکو (مجمع الشعرا)، اردوباد (انجمن شعرا) تشکیل شد که در رأس هر یک از آنها شاعری مشهور قرار داشت . بیت الصفا با این محافل روابط ادبی ایجاد کرده بود، و گاهی مکاتبات منظوم میان آنها ردّ و بدل می شد که نمونه هایی از آنها در دست است ( > تاریخ ادبیات آذربایجان < ، ج 2، ص 294).
نظیره سرایی و استقبال از غزلیات استادان سلف ، به منظور تمرین و آزمایش قریحه ، یکی از رشته های عمدة فعالیت این محافل بود و ارزشیابی این نظیره ها نیز در همانجا انجام می پذیرفت . گاهی این نظیره ها برای محافل ادبی دیگر نیز فرستاده می شد تا دربارة آنها داوری شود.
اعضای بیت الصفا و دیگر محافل ادبی ، به دو زبان فارسی وترکی آذربایجانی شعر می سرودند، و غزل رایجترین شعراین محفلها بود. برای غزلیات فارسی ، اغلب از دیوان حافظ ، و برای غزلیات ترکی از آثار امیر علیشیر نوائی و فضولی استفاده می شد.
بیت الصفا، و به طور کلی این گونه محافل ادبی ، در پیشرفت و اشاعة شعر سنتی و تربیت شعرا مؤثر بوده اند.
منابع :
(1) A ¦zarba ¦yja ¦n adabiya ¦ti ta ¦rikhi , vol. 2, Ba ¦ku ¦1960; (2) A ¦zarba ¦yja ¦n Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s i , Ba ¦ku ¦1976-1986; (3) Feyzulla ¦hGhasimza ¦da, Ondogguzunju asr A ¦zarba ¦yja ¦n adabiya ¦n ta ¦rikhi , Ba ¦ku ¦1956; Feridun Bey Kخcharli, A ¦zarba ¦yja ¦n adabiya ¦t i ta ¦rikhi ma ¦terya ¦lla ¦r i , vol. 2, hissa 1, Ba ¦ku ¦1926.