responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2370

 

بیت الحِکمه (یا خزانة الحکمه / دارالحکمه ) ، اولین و معتبرترین مؤسسة علمی ـ فرهنگی تمدن اسلامی در بغداد. تاریخ تأسیس آن به درستی معلوم نیست ، اما به استناد غالب منابع ، این مؤسسه در عهد هارون الرشید (170ـ193) بنا شد و در زمان مأمون (198ـ 218) به اوج شکوفایی و کمال رسید ( رجوع کنید به شبلی نعمانی ، ص 137؛
عش ، ص 51؛
صفا، ج 1، ص 48؛
عوّاد، ص 106؛
کروی و شرف الدین ، ص 454). در واقع ، منابعی که به دستور منصورعباسی (حک : 136ـ 158)، از زبانهای گوناگون به عربی ترجمه شده بود و بعدها کتابهایی یونانی که در پی فتوحات هارون در برخی از سرزمینهای آسیای صغیر مانند عموریه و آنقره به دست آمد، هارون را برانگیخت تا برای نگهداری آنها جایی فراهم آورد؛
بدین ترتیب ، بیت الحکمه شکل گرفت (ابن عبری ، ص 235؛
شبلی نعمانی ، ص 136ـ137؛
صفا، همانجا).

در زمان مأمون بیت الحکمه رونق بیشتری یافت ، زیرا وی به گردآوری و ترجمه وتدوین علوم ، بخصوص فلسفه ، علاقة بسیار داشت . یکی از علل عمدة علاقة مأمون به گردآوری و ترجمة کتب فلسفه ، گرایش وی به عقاید معتزله بود و می خواست با جستجو در کتب فلسفة یونان برای توجیه عقاید خود دلایلی بیابد، و نیز با بهره گیری معتزله از آن کتابها در روشهای استدلال خود، امکان ترویج و پیشرفت عقایدشان فراهم آید (حتّی ، ص 393؛
سوردل ، ص 124). به روایتی ، درپی خوابی که مأمون دید و در آن با ارسطو سخن گفت ، به جستجوی کتابهای فلسفی پرداخت و، چون آنها را در سرزمینهای اسلامی نیافت ، از قیصر روم خواست تا کتابهای قدیمی فلسفه را از روم برای او بفرستد. قیصر ابتدا امتناع کرد، ولی سپس تسلیم شد (ابن ندیم ، ص 443ـ 4؛
ابن ابی اصیبعه ، ص 259ـ260؛
قفطی ، ص 50 ـ52) و پنج بارِ شتر کتاب برای مأمون فرستاد (قفطی ، ص 52). گفته اند که از خراسان نیز صد بار شتر کتاب آوردند ( > دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی < ، ج 36، ص 368). ازسوی دیگر، چون باایجاد بیت الحکمه ،دانشگاه جُندیشاپور * ـ که مدتها مرکز علمی و فرهنگی جهان به شمار می رفت ـ از رونق افتاد (صدیق ، ص 110ـ111)، ظاهراً منابع



فراوانی که در زمان ساسانیان در علوم و فنون مختلف از زبانهای یونانی وهندی در این دانشگاه گردآمده بود، و همچنین ترجمه های پهلوی آنها (نیز رجوع کنید به همان ، ص 80 ـ82) به بیت الحکمه منتقل شد. بااینهمه ، برخی نویسندگان ، از جمله ابن خلدون (ج 1، ص 70)، در بیان معارفی که از گذشتگان به مسلمانان رسیده ، تنها به دانشهای یونانیان اشاره کرده اند. به اعتقاد ابن خلدون ، دانشهای ملل دیگر، ازجمله ایرانیان ، در دسترس مسلمانان قرار نگرفته است (همانجا). دربارة این عقیده باید تأمل کرد، بویژه که ، با توجه به نزدیکی پزشکان و علمای دانشگاه جندیشاپور با دستگاه خلافت عباسی و نهضت علمی آنان (اولیری ، ص 236 به بعد)، انتقال منابع دانشگاه جندیشاپور به مجموعة بیت الحکمه معقولتر می نماید. افزون بر این ، برخی از محققان بنابر شواهدی تأثیر ایرانیان را بیش از این می دانند؛
از جمله به گفتة دیمیتری گوتاس ، «بیت الحکمه » از نامی که ساسانیان برای کتابخانه به کار می بردند گرفته شده است . وی ، به نقل از حمزة اصفهانی ، می نویسد که در ایرانِ ساسانی کتابها در خزاینی نگهداری می شد که او آن را «بیوت الحکمه » نامیده است (ص 54). وی حتی نهضت ترجمه در بیت الحکمه را مربوط به ترجمة کتابهای فارسی به عربی می داند و نه آثار یونانی به عربی (ص 57،59). البته این ادعا، با توجه به شواهد معتبر، اغراق آمیز به نظر می رسد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

این مجموعه با کتابهای اهدایی حاکمان عرب و غیرعرب به مرکز خلافت اسلامی و آنچه با قیمتهای گزاف خریداری می شد، توسعه یافت (کروی و شرف الدین ، ص 455). بعلاوه ، مأمون افرادی ، از جمله یوحنابن ماسویه و حنین بن اسحاق ، را برای یافتن کتابهای کمیاب به شهرهای روم فرستاد (ابن ابی اصیبعه ، ص 260). اشخاص دیگری نیز در رشد این مجموعه سهیم بوده اند (قفطی ، همانجا).

مأمون میراث یونانیان ، هندیان ، ایرانیان و عرب را یک جا گردآورد (عوّاد، ص 111) و به منظور غنی تر ساختن این مجموعه ، پاره ای از اسناد و اشعار دورة جاهلیت و خطوط و نامه های قبل از اسلام را نیز بدان افزود (مدیر شانه چی ، ص 73). برای نمونه ، ابن ندیم (ص 9) به نوشته ای به خط عبدالمطلب بن هاشم بر پوست آهو اشاره کرده است .

از شمار آثار گردآمده در مجموعة بیت الحکمه اطلاع چندانی در دست نیست . جرجی زیدان (ص 637) در ارقامی که برای مجموعة کتابخانه های معظم تمدن اسلامی ارائه می دهد، بالاترین برآورد را که رقم شگفت آور چهارمیلیون جلد است برای مجموعة کتابخانة بیت الحکمه ذکر می کند، که اغراق آمیز به نظر می رسد. به گفتة برخی نویسندگان ، مجموعة این کتابخانه را به سختی می توان بالغ بر یک میلیون جلد تخمین زد ( > دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی < ، همانجا). بلیدز در زمینة حجم مجموعة کتابخانه های قدیم می نویسد: «قبل از اختراع ماشین چاپ شمار کتابها بسیار اندک بود، و در حالیکه می دانیم حتی زمانی که بیش از نیم قرن از پیدایش ماشین چاپ بخار گذشته بود، فراهم آوردن یک مجموعة نیم میلیونی چه مشکلاتی می توانست داشته باشد، برآوردهای نویسندگان از حجم شگفت انگیز مجموعة کتابخانه های دورة باستان ناباوری آدم را برمی انگیزد» (تامپسون ، ص 12). هرچند این نظر را می توان تا حدودی در مورد کتابخانه های معتبر دورة تمدن اسلامی و از جمله بیت الحکمه نیز صادق دانست ، شواهد بسیار نشان می دهد که این کتابخانه ها مجموعه های بزرگی داشتند و نمی توان آنها را با مجموعه های کوچک کتابخانه های اروپایی در قرون وسطی مقایسه کرد.

برای مجموعة کتابخانة بیت الحکمه فهرستی تدوین شده بود که ابوعلی مسکویه در جاویدان خرد (ص 37) از آن یاد کرده و بی تردید قدیمترین فهرست کتابخانه ای معتبر در جهان اسلام است .

ترجمه و نقل مطالب کتابهای گردآمده به زبان عربی ، از اساسی ترین فعالیتهای بیت الحکمه به شمار می آمد و مترجمان برجسته و ماهری که مأمون استخدام کرده بود، آثار جمع آوری شده به زبانهای یونانی ، رومی ، قبطی ، سریانی ، هندی و پهلوی را ترجمه کردند (حتّی ، ص 396؛
وجدی ، ج 8، ص 67؛
نیز رجوع کنید به ترجمه * ). از مترجمان نامور بیت الحکمه این افراد شایان ذکرند: یحیی بن بطریق ، عبدالله بن مقفع ، یوحنابن ماسویه ، حجاج بن مطر، حنین بن اسحاق و پسرش اسحاق بن حنین ، حُبیش بن حسن و ثابت بن قُره (ابن ندیم ، ص 444ـ446؛
قفطی ، ص 87، 244، 513؛
رفاعی ، ج 1، ص 379). به این ترتیب ، بیت الحکمه یکی از عظیمترین کانونهای انتقال علوم در تاریخ بشری شد و دوران تلاشهای پردامنة علمی را به دنبال داشت (حتّی ، ص 400).

بیت الحکمه مؤسسه ای پژوهشی و مرکز تحقیقات علمی نیز بود؛
محققان و دانشمندان در آن به پژوهش و تألیف کتاب می پرداختند و جلسات بحث و گفتگو تشکیل می دادند، مأمون نیز در آن جلسات شرکت می کرد و از بحثهای علمی آنان بهره می جست (ابن عبری ، ص 236؛
سباعی ، ص 136). مردم از هر قشر و طبقه برای بحث و تحقیق و مطالعه به بیت الحکمه می رفتند. برخی نیز در آنجا به استنساخ کتابها اشتغال داشتند. در بیت الحکمه وسایل کار و جای مطالعه نیز برای محققان ومطالعه کنندگان فراهم بود (زیدان ، ص 635؛
عش ، ص 79؛
صفا، ج 1، ص 50). اینگونه فعالیتهای علمی و فرهنگی ، به بیت الحکمه رونق و شکوه خاصی بخشیده بود به طوری که آن را مهمترین مرکز ترجمه و تدوین علوم اسلامی دانسته اند (صفا، همانجا).

مأمون برای تکمیل بیت الحکمه ، رصدخانه ای وابسته به آن در بغداد نزدیک دروازة شَمّاسیه ایجاد کرد (حتّی ، ص 477؛
نیز رجوع کنید به بنومنجّم * ) تا در آنجا منجمان اسلامی به رصد کواکب و تدوین زیجها بپردازند. در واقع ، با ترجمة منابع اساسی نجوم یونانی در نهضت ترجمه ، و با ترجمه های دیگری که قبلاً از منابع نجوم ایرانی و هندی صورت گرفته بود، زمینه برای پیدایش نجوم اسلامی فراهم آمد (نصر، ص 159). به گفتة نالینو ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل "Astronomy" ) درخشانترین دورة نجوم اسلامی همین دوره بوده است ( رجوع کنید به نجوم * ).

بیت الحکمه را عالمان برجسته ای اداره می کردند که از آنان با عنوان «صاحب بیت الحکمه » یاد شده است و برخی ایرانی بوده اند؛
مشهورترین آنان عبارت اند از: سهل بن هارون ، سعیدبن هارون و سلم یا سلمان (ابن ندیم ، ص 16، 197ـ 198، 206، 482؛
خطیب بغدادی ، ج 3، ص 369؛
ابن عبدربّه ، ج 2، ص 9؛
شبلی نعمانی ، ص 137؛
عش ، ص 61ـ62). از دیگر همکاران معروف بیت الحکمه ، ابوسهل فضل بن نوبخت (مترجم آثار فارسی به عربی )، و ابن ابی حریش (صحاف ) را می توان نام برد (ابن ندیم ، ص 16، 492).

نخستین عاملی که از شکوه بیت الحکمه کاست ، انتقال مرکز حکومت اسلامی از بغداد به سامرا در عهد معتصم (218ـ227) بود. در پی این انتقال ، ویژگی فرهنگستانی آن کمرنگ و به یک کتابخانه محدود شد (اولیری ، ص 260؛
شلبی ، ص 153؛
عش ، ص 79). بیت الحکمه در دورة کوتاه حکومت واثق (227ـ232) نیز رونقی نیافت (اولیری ، همانجا) تا اینکه در زمان متوکل (232ـ 247) با حمایتهای وی از علم و علما، متعلقات و اموال آن بازگردانده شد. بدین سبب ، وی را عموماً احیاکنندة بیت الحکمه بعد از مأمون می دانند (همان ، ص 263). این مؤسسه محققاً تا اواخر قرن چهارم دایر و محل آمدوشد علما و محققان بوده است ، چنانکه ابن ندیم (متوفی 385) به جزوه ای به خط حمیری متعلق به این کتابخانه اشاره کرده و نمونة خط آن را در کتاب خود (ص 10) آورده است . خطیب بغدادی (متوفی 463؛
ج 10، ص 391) نیز از صالح بن وجیه نقل می کند که کتاب صفة الخلفاء را در خزانة مأمون خوانده است . به گفتة برخی نویسندگان ، این مؤسسه تا حملة مغول به بغداد (656) همچنان برپا بوده است ( رجوع کنید به صفا، همانجا؛
حماده ، ص 70).از بقایای آن پس از حملة مغول اطلاع چندانی در دست نیست ( > دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی < ، همانجا).

به برکت ترجمه هایی که در بیت الحکمه صورت گرفت ، بسیاری از آثار ارزندة علمی در جهان باقی ماند و با نوآوریهای دانشمندان اسلامی ، میراث علمی گذشتگان غنای بیشتری یافت و به تحولات علمی بزرگی انجامید. این مؤسسه ، علاوه بر آنکه در پیشرفت علوم و اعتلای اندیشة اسلامی تأثیری مهم و بسزا داشت ، برای دیگر فرمانروایان مسلمان نیز در ایجاد مراکز مشابه سرمشق قرار گرفت ؛
از جمله المستنصر بالله ، خلیفة اموی اندلس (حک : 350ـ366)، به تقلید از مأمون کتابخانة بزرگی در قرطبه بنا نهاد. العزیز بالله ، خلیفة فاطمی مصر (حک : 365ـ 386)، نیز در تأسیس خزانة الکتب ، و الحاکم بامرالله (حک : 386ـ 411) در ایجاد دارالحکمة قاهره ، بیت الحکمه را الگو قرار دادند (زیدان ، ص 632ـ 635). این مؤسسه در بیداری علمی ، که پس از آن در همه جا پدید آمد، سهم بسزایی داشته است .


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون ، ترجمة محمد پروین گنابادی ، تهران 1362 ش ؛
(3) ابن عبدربّه ، العقدالفرید ، چاپ علی شیری ، بیروت 1409/1989؛
(4) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان 1403/1983؛
(5) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران 1366 ش ؛
(6) دلیسی اونز اولیری ، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1342 ش ؛
(7) جیمز تامپسون ، تاریخ اصول کتابداری ، ترجمة محمود حقیقی ، تهران 1366 ش ؛
(8) فیلیپ خوری حتّی ، تاریخ عرب ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1366 ش ؛
(9) محمد ماهرحماده ، المکتبات فی الاسلام : نشأتها و تطوّرها و مصائرها ، بیروت 1398/1978؛
(10) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، مدینه ( بی تا. ) ؛
(11) احمد فرید رفاعی ، عصرالمأمون ، قاهره 1346/1928؛
(12) جرجی زیدان ، تاریخ تمدن اسلام ، ترجمه و نگارش علی جواهر کلام ، تهران 1369 ش ؛
(13) محمدمکی سباعی ، نقش کتابخانه های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی ، ترجمة علی شکوئی ، تهران 1373 ش ؛
(14) محمد شبلی نعمانی ، مجموعة مقالات ، ترجمة محمدتقی فخرداعی ، تهران 1341 ش ؛
(15) احمدشلبی ، تاریخ آموزش در اسلام ، پارسی کرده ی محمدحسین ساکت ، تهران 1361 ش ؛
(16) عیسی صدیق ، تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر ، تهران 1354 ش ؛
(17) ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم ، ج 1، تهران 1346 ش ؛
(18) یوسف عش ، کتابخانه های عمومی ونیمه عمومی در قرون وسطی : بین النهرین ، سوریه و مصر، ترجمة اسدالله علوی ، مشهد 1372 ش ؛
(19) کورکیس عوّاد، خزائن الکتب القدیمة فی العراق ، بیروت 1406/1986؛
(20) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء قفطی ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1347 ش ؛
(21) ابراهیم سلمان کروی و عبدالتواب شرف الدین ، المرجع فی الحضارة العربیّة الاسلامیّة ، کویت 1407/1987؛
(22) کاظم مدیر شانه چی ، کتاب و کتابخانه در اسلام : مجموعة مقالات ، مشهد 1374 ش ؛
(23) احمدبن محمد مسکویه ، جاویدان خرد ، ترجمة تقی الدین محمد شوشتری ، چاپ بهروز ثروتیان ، تهران 1355 ش ؛
(24) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1359 ش ؛
(25) محمدفرید وجدی ، دائرة معارف القرن الرابع عشر/ العشرین ، بیروت ( بی تا. ) ؛


(26) EI 1 , s.v. "Astronomy" (by C. A. Nallino);
(27) Encyclopedia of library and information science , ed. Allen Kent, vol.36, New York 1983, s.v. "Moslem libraries: medieval "(by Lawrence S. Thompson);
(28) Dimitri Gutas, Greek thought, Arabic culture: the Graeco-Arabic translation movement in Baghdad and early ـ Abba ¦sid society (2nd- 4th/ 8th-10th centuries) , London 1998;
(29) D. Sourdel, "The ـ Abbasid Caliphate", in The Cambridge history of Islam , vol.1A, Cambridge 1977.

/ سیمین قطبی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2370
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست