responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2363

 

بی بی هیبت ، زیارتگاهی بزرگ در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان . این زیارتگاه در اراضی ده شیخ ، در مغرب خلیج باکو، بر سرراه باکو/ بادکوبه (و شبه جزیرة آبشوران ) به سالیان و لنکران (طالش )، بر روی تپه ای مشرف به دریای خزر قرار گرفته است . تا پیش از 1316 ش / 1937، مجموعه ای از دو مسجد و مناره و کتابخانه در محوطه ای قرار داشت که دروازة آن ، مدتها پس از ویرانی این مجموعه ، در سال مذکور پابرجا بود. در زیر یکی از پایه های ورودی این دروازه ، زیارتگاه بی بی هیبت (پیر) قرار دارد. در 1377 ش ، مقبرة جدید ـ که دو سال بنای آن طول کشید ـ افتتاح شد. بر پایة دروازة این مجموعه ، تصویر بناهای ویران شده نقش شده است . سراسر تپه از قدیم گورستان شیعیان بوده است و امروزه سنگ قبرهایی با نوشتارهایی به فارسی و عربی و ترکی (به خط فارسی و سیریلی ) در آن دیده می شود.

در محوطة درون بقعة زیارتگاه ، دو سنگ بزرگ که سر آنها به هم تکیه دارد قرار گرفته است و زائران به سنگ دست می کشند و نیاز خود را می طلبند. مردم پس از ویرانی بقعه ، همچنان جای مقبره را حفظ کرده بودند، به طوری که بر دیوار دروازه تصویر مسجدِ ویران دیده می شد؛ روی زمین هم علایمی نصب کرده بودند که جای مقبره را نشان می داد، و امروزه مردم آن را بی بی حکیمه خانم می نامند. نام آن در برخی منابع ، حلیمه خاتون ضبط شده است ( رجوع کنید به باکیخانوف ، ص 197).

به روایتی ، پس از شهادت امام رضا علیه السّلام در طوس ، کسان آن حضرت متفرق شدند؛
و بی بی هیبت که نام حقیقیش فاطمه (دختر امام موسی کاظم علیه السلام ) است ، از خواهرش ، حضرت معصومه ، جدا شد و به رشت و از آنجا به باکو رفت و در دهکدة شیعه نشین «شیخ » سکونت گزید و در همانجا وفات یافت (اعتمادالسلطنه ، ص 53؛
فراهانی ، ص 63ـ64).

ظاهراً پیش از سال 700، مسجدی در آن مکانِ مقدس ساخته شده بوده است ، زیرا کتیبه ای از فرّخزادبن اَخْشیجان / اَخْسَتان (حک : 663ـ665)، سیزدهمین خاقان شروانشاهان ، در مسجد بی بی هیبت موجود بوده که از تعمیر مسجد به فرمان او سخن گفته و او را «السلطان الاعظم ناصر امیرالمؤمنین » خوانده است (باکیخانوف ، ص 54). در دورة اُلجایتو (703ـ716)، هشتمین پادشاه از سلسلة ایلخانیان ، کتیبه ای بر دیوار مسجد نصب شده بوده که حاوی مطالبی دربارة مالیات ارضی ( آبیاری و زراعت ) بوده است (پطروشفسکی ، ج 2، ص 687).

نام بی بی هیبت از دورة صفویه در منابع تاریخی دیده می شود. منجم یزدی در 1015 نام آن را «آستانة بی بی هیبت خواهر امام ثامن » ضبط کرده و از آن به عنوان تحصن گاه ( رجوع کنید به بست و بست نشینی * ) نام برده است (ص 316). طبق اسناد به دست آمده از کتابخانة بی بی هیبت ، مسجد و بناهای دیگر آن را معماری به نام محمودبن سعدین ( در د.آ .، ج 2، ص 156: سعد ) ساخته است (نعمت ، ص 35).

مسجد ویران شده ، مناره ای به ارتفاع حدوداً بیست متر داشته است و مسجدِ کوچک دیگری با منارة کوچکتر در کنار آن بوده که آن نیز ویران شده است . سرداب و مقبره ها و کتابخانه و معبری نیز در آن ساخته بودند. در مجموعة بی بی هیبت کتیبه هایی به خط عربی نصب شده بود، از جمله در 977 (زمان شاه طهماسب اول صفوی )، در 1018 (زمان شاه عباس اول صفوی ) و در 1046 در زمان حاجی شیخ شریف که در 1039 متولی مجموعة بی بی هیبت بوده است . این مجموعه در دورة صفویه از مراکز شیعیان و دراویش به شمار می آمده است (همان ، ص 33ـ 35). شاهان صفویه توجه خاصی به بی بی هیبت داشته اند. دورن ، در بررسی خود در دهکدة «زیغ کندی »، نزدیک بی بی هیبت ، ده فرمان از شاهان صفوی ـ از جمله فرمان شاه طهماسب در 963، فرمان شاه عباس اول در 1015، و فرمان شاه سلطان حسین در 1112 ـ به دست آورده که در آنها اسناد کشتزارها، باغها و چاههای نفت و صورت املاکی دیده می شود که وقف زیارتگاه شده بودند، و در آنها آمده که دادن این املاک به صورت سیورغال ممنوع است (همان ، ص 36).

در 1292، فرهادمیرزا قاجار از بی بی هیبت دیدن کرده ، و اعتقاد اهالی را به آن ذکر کرده است (ص 38). در 1302ـ1303، فراهانی در سفرنامة خود از اعتقاد فراوان اهالی باکو به بی بی هیبت ، مطالبی نوشته و افزوده که مقبرة فاطمه در صحن مسجد است (همانجا). اعتمادالسلطنه (ص 54) نیز در همان دوره از گورستان شیعیان بادکوبه در پیرامون آن و قبری که تاریخ سنگش 705 بوده ، دیدن کرده است . کلود آنه ، روزنامه نگار و نویسندة فرانسوی که در نیمة اول سدة چهاردهم /اوایل سدة بیستم به باکو سفر کرده ، از «بی بی اِبات » (بی بی هیبت ) به عنوان یکی از مراکز استخراج نفت در کنار دریا نام برده است (ص 106).

باقی ماندن نام بی بی تاکنون و وجود چندین چشمة آب معدنی در ده شیخ ـ که تنها چشمه های معدنی منطقه است ـ نشان می دهد که محل بی بی هیبت از دیرباز، احتمالاً یکی از معابد آناهیتا بوده است و قدمت آن به رواج آیین مهر در منطقه می رسد؛
بویژه آنکه هنوز مردمِ آن منطقه ، بر دختران خود نامهای ناهید، خورشید و مهربان می نهند.


منابع :
(1) علاوه بر مشاهدات مؤلف ؛
(2) کلود آنه ، گلهای سرخ اصفهان : ایران با اتومبیل ، ترجمة فضل الله جلوه ، تهران 1370 ش ؛
(3) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، سفرنامة صنیع الدوله : از تفلیس به تهران ، چاپ محمدگلبن ، تهران 1356 ش ؛
(4) عباسقلی آقاباکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده ... ( و دیگران ) ، باکو 1970؛
(5) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(6) محمدحسین بن مهدی فراهانی ، سفرنامة میرزا محمدحسین حسینی فراهانی ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1362 ش ؛
(7) فرهادمیرزا قاجار، سفرنامة فرهادمیرزا معتمدالدوله ، چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران 1366 ش ؛
(8) گیله وا ، سال 2، ش 9 (خرداد 1373)، ص 36؛
(9) جلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی ، یا، روزنامة ملاّ جلال ، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران 1366 ش ؛


(10) A ¦zarba ¦yja ¦n Respublikas i غmumjoghra ¦fi Ma ـ luma ¦tKharitasi, Baku 1992 (map);
(11) A ¦zarba ¦yja ¦n Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s i , Baku 1976-1986;
(12) Mashadi Kha ¦nim Ne ـ mat, A ¦zarba ¦yja ¦nda ¦pirlar , Baku 1992.

/ خسرو خسروی /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2363
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست