بی بی شهربانو ، بقعه و زیارتگاهی در شمال شرقی شهرری در دامنة جنوبی کوه ری (کوه بی بی شهربانو) در شمال امین آباد. مردم بنا بر معروف این محل را آرامگاه شهربانو * دختر یزدگرد سوم ساسانی و همسر امام حسین علیه السّلام و مادر امام زین العابدین علیه السلام می دانند، ولی دربارة زمان دقیق بنای هستة مرکزی این مجموعه ، انتساب آن به شهربانو با توجه به احادیث و روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد (کریمان ، 1355 ش ، ص 25ـ30؛
همو، 1345 ش ، ج 1، ص 403ـ416). به دلیل قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه ، مجاورت آن با چشمه ، ویژگیهای معماری سنگی ، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره ها، کاربرد واژة بانو * و شهربانو برای الهة آناهید و تشابه افسانة بی بی شهربانو

با داستان زیارتگاه زردشتی «بانوی پارس » در یزد، بسیاری براین عقیده اند که این بنا در اصل از نیایشگاههای آناهید، الهة آبها و باروری و از پرستشگاههای زردشتیان پیش از اسلام بوده است (بویس ، ص 129ـ130، 135، 143؛
کریمان ، 1355ش ، ص 32ـ41).

این مجموعه محوطه ای است مستطیل شکل (شمالی ـ جنوبی )، به طول 33متر و عرض 22متر که با دیواری سنگی متعلق به قرن چهارم (آل بویه و سلجوقی ) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطة اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواقها، اتاقها، راهرو و غیره در دوره های مختلف به دو قسمت (صحن ) تقسیم شده است (مصطفوی ، ج 1، ص 131؛
کریمان ، 1355 ش ، ص 31). بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاقهای آن آجری است . از سبک و وضع بنا برمی آید که هستة اصلی آن در دورة ساسانی ساخته شده باشد و در قرن چهارم (عهد آل بویه ) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمتهایی به آن افزوده اند. این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود 25ر3متر. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد صفویه ، اما گنبد کاشیکاری و برخی گچبریها و تزیینات آن از آثار دورة قاجار است (مشکوتی ، ص 215؛
مصطفوی ، ج 1، ص 130ـ131). جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می شده است . در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد 8ر5 متر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد. در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده اند متعلق به دورة ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می گردد و معلوم می شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است . در شمال حرم ، مسجد یا رواقی از دورة قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می شود در شمال همین مسجد قرار دارد. در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است (مصطفوی ، ج 1، ص 131ـ132).

قدیمترین کتیبة موجود در بقعه نوشته های روی صندوق مرقد است که تاریخ 888 را نشان می دهد (کریمان ، 1345 ش ، ج 1، ص 415ـ416؛
مصطفوی ، ج 1، ص 133ـ134؛
مشکوتی ، همانجا). درِ منبت کاری شدة زیبایی نیز از دورة شاه طهماسب به تاریخ 962 در جانب شرقی حرم وجود دارد (مصطفوی ، ج 1، ص 131).

---

منابع :
(1) مری بویس ، «بی بی شهربانو و بانو پارس »، ترجمة حسن جوادی ، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 2، ش 3 و 4 (آبان 1346)؛
(2) حسین کریمان ، تهران در گذشته و حال ، تهران 1355 ش ؛
(3) همو، ری باستان ، تهران 1354 ش ؛
(4) نصرت الله مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349 ش ؛
(5) محمدتقی مصطفوی ، آثار تاریخی طهران ، ج 1، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1361 ش .

/ پرویز ورجاوند /