بی بی / بی بی خانم ، عنوان مؤدبانه و محبت آمیز برای زنان . فرهنگهای لغت این واژه را ترکی دانسته اند (دهخدا؛ قدری ، ذیل مادّه )، اما صورت این لفظ که از تکرار هجایی ساده حاصل شده است و اشتراک آن در زبانهای ترکی ، فارسی و اردو، این گمان را پدید می آورد که این واژه ، مانند بابا، در اصل «نام آوا » و ساخت کودکان بوده است . بی بی به معنای زن نیکو و کدبانو و خاتون خانه (دهخدا؛ شاد، ذیل مادّه ؛ غفاری ، ص 178) است . همچنین در ترکی و فارسی و گویشهای محلی ، به معانی مادربزرگ (معین ؛ افشار سیستانی ؛ پورحسینی ، ذیل مادّه )، مادر و عمه (انزابی نژاد و ثروت ؛ صدری افشار و دیگران ، ذیل مادّه )، زن سیده (دهخدا؛ اکبری شالچی ؛ رضائی ، ذیل مادّه ) نیز گفته می شود. در ترکی ، قابله (قدری ، همانجا) خاله (همان ، ذیل «ببی ») و در تاجیکی ، دایه و پرستار بچه را نیز می گویند. در شبه قاره و در اردو، بی بی یا بیوی یا بوبو، علاوه بر معانی مذکور، به بانوی پارسا، خواهر و امیرزاده اطلاق شده است (شیمل ، ص 49؛ دهلوی ، ذیل مادّه ). کوتاه شدة بی بی ، به صورت بیب (پورحسینی ، همانجا) و بی (اقبال ، ج 1، ص 281، هنگام صحبت از امام بی ، مادر محمد اقبال و نیز نمودار شجره نسب خاندان اقبال ، پایان ج 1) به کار رفته است که به این شکل گاه پس از نام ذکر می شود (شیمل ، همانجا) و نیز با پسوند تحبیب به صورت بیبَک در نفحات الانسِ جامی (ص 627) مذکور است . بی بی در اشعار انوری و خاقانی در قرن ششم به معنای بانو آمده است (انوری ، ج 2، ص 647؛ سجادی ، ذیل «باباخمس » و «بی بی »).

در ایران مکانهای مقدس و زیارتگاهها و حتی روستاهای بسیاری با عنوان بی بی وجود دارد. کثرت این مکانها گمان ارتباط آنان را با پرستشگاههای آناهیتا، ایزد بانوی نگهبان آب ، تقویت می کند (باستانی پاریزی ، ص 183). این زیارتگاهها در فارس ، کرمان ، خوزستان ، کرمانشاه ، تهران ، مازندران و سیستان جای دارند(برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، همانجا؛ باستانی پاریزی ، ص 182ـ 183 که به بیش از بیست مورد اشاره کرده است ؛ کرمانی ، ص 134). ورود به برخی از این اماکن و زیارت آنها اختصاص به بانوان دارد؛ از آن جمله است : بی بی دختر در اختیارآباد کرمان ، بی بی حیات در رفسنجان و بی بی شهربانو نزدیک تهران (باستانی پاریزی ، ص 183).

در لاهور جمع این کلمه ، بیبیان ، در نام محلة چهل بیبیان و زیارتگاه مشهور «پاک دامن بیبیان * » دیده می شود.

در تاریخ و ادب ، زنان صاحب نامی با این عنوان شناخته اند، از جمله بی بی هرویّه ، بنت عبدالصمد، از مشاهیر حدیث متوفی در 477 (کحاله ، ج 1،ص 160)؛ بی بی ترکان دختر قتلغ ترکان (حمدالله مستوفی ، ص 532)؛ بی بی خانم همسر تیمور که مسجد جامع سمرقند به نام اوست ( رجوع کنید به بی بی خانم ، مسجد * )؛ بی بی آمنه همسر نظام شاه که با خانواده اش به تشیع گروید (معصوم علیشاه ، ج 3، ص 141)؛ و بی بی منجّمه * یا بیجة منجمه بانوی ستاره شناس ایرانی ، که فرزندش ناصرالدین حسین (یحیی ) صاحب الاوامر العلائیة فی الامور العلائیة در تاریخ سلاجقة آسیای صغیر (ابن بی بی ، مقدمة مشکور، ص هفده ـ نوزده ؛ رجبی ، ص 38) برخلاف سنت معمول ، کنیة خود، ابن بی بی ، را با توجه به اهمیت و نام آوری مادر، از او گرفته است . در میان صوفیان نیز زنان بسیاری با این لقب نامبردار بوده اند. شرافت نوشاهی در شریف التواریخ (ج 3، ص 372ـ 393) سی بانو را با عنوان بی بی نام می برد که بیعت صوفیانه کرده اند (برای بانوانی با عنوان بی بی که در ادب دست داشته اند رجوع کنید به رجبی ، ص 33ـ 38).

در میان ایرانیان و مسلمانان شبه قاره ، برای حضرت فاطمه علیهاالسلام ، «بی بی » تقریباً عَلَم شده است (دهلوی ، همانجا) و آثاری نیز که اینان در سرگذشت این بانو نگاشته اند، عنوان بی بی فاطمه دارد (برای نمونه رجوع کنید به منزوی ، ج 6، ص 1080، ج 12، ص 1659).

در فرهنگ عامه ، بی بی در مثلهای سایر در مفهوم زن خانه به کار رفته است (مشیری ؛ دهخدا، ذیل مادّه ؛ بقائی ، ص 98). در خراسان به باور مردم سفره ای که به نام بی بی حور برای برآوردن حاجات ، انداخته می شود، مؤثرترین نذرها شمرده می شود (اکبری شالچی ، همانجا) و نظیر آن با تفاوتهایی به نام بی بی سه شنبه و بی بی مائده در تاجیکستان مرسوم است .

نام تیره ای از طایفة بیرانوند * نیز بی بی طلایی است (دهخدا، ذیل «بیرانوند»).

---

منابع :
(1) ابن بی بی ، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمد جواد مشکور، تهران 1350 ش ؛
(2) ایرج افشارسیستانی ، واژه نامة سیستانی ، تهران 1365ش ؛
(3) جاوید اقبال ، جاویدانِ اقبال زنده رود: زندگینامة محمد اقبال لاهوری ، ج 1، ترجمه و تحشیة شهیندخت کامران مقدم (صفیاری )، تهران 1362 ش ؛
(4) امیرحسین اکبری شالچی ، فرهنگ گویشی خراسان بزرگ ، تهران 1370 ش ؛
(5) رضا انزابی نژاد و منصور ثروت ، فرهنگ معاصر ، تهران 1366 ش ؛
(6) علی بن محمد انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364 ش ؛
(7) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، خاتون هفت قلعه ، تهران 1368 ش ؛
(8) ناصر بقائی ، امثال فارسی در گویش کرمان ، کرمان 1370 ش ؛
(9) ابوالقاسم پورحسینی ، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان ، کرمان 1370 ش ؛
(10) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370 ش ؛
(11) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362ش ؛
(12) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ 1359 ش ؛
(13) احمد دهلوی ، فرهنگ آصفیه ، لاهور 1986؛
(14) محمدحسن رجبی ، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه ، تهران 1374ش ؛
(15) جمال رضائی ، واژه نامة گویش بیرجند ، چاپ محمود رفیعی ، تهران 1373 ش ؛
(16) ضیاءالدین سجادی ، فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانی شروانی ، تهران 1374ش ؛
(17) محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(18) شریف احمد شرافت نوشاهی ، شریف التواریخ ، ج 3 : تذکرة النوشاهیه ، حصة 11: روائح الازهار ، گجرات 1404/1984؛
(19) غلامحسین صدری افشار، نسرین حکمی ، و نسترن حکمی ، فرهنگ زبان فارسی امروز ، تهران 1369ش ؛
هیبت الله غفاری ، ساختارهای اجتماعی

(20) عشایر بویراحمد ( 64 ـ1300 ه .ش )، تهران 1368 ش ؛
(21) حسین کاظم قدری ، تورک لغتی ، ج 1، استانبول 1927؛
(22) عمررضا کحاله ، اعلام النساء ، ج 1، بیروت ( بی تا. ) ؛
(23) ذوالفقار کرمانی ، جغرافیای نیمروز ، چاپ عزیزالله عطاردی ، تهران 1374ش ؛
(24) مهشید مشیری ، فرهنگ زبان فارسی : الفبایی ـ قیاسی ، تهران 1369ش ؛
(25) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمد جعفر محجوب ، تهران 1339ـ 1345 ش ؛
(26) محمدمعین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(27) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛


(28) Annemarie Schimmel, Islamic names, Edinburg 1989.

/ افسانه منفرد /