بیان واقع ، کتابی تاریخی در سرگذشت و احوال نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1161) و محمدشاه گورکانی (حک : 1131ـ 1161). مؤلّف ، خود را عبدالکریم بن خواجه عاقبت محمودبن خواجه محمد بلاقی بن خواجه محمدرضا معرفی کرده است . تاریخ تولدش دانسته نیست ، اما زادگاه او کشمیر بوده ، سپس به شاهجهان آباد (دهلی ) رفته و هنگام حملة نادرشاه به هندوستان در همانجا سکونت داشته است (کشمیری ، ص 1). خواجه عبدالکریم کشمیری به سبب آشنایی با میرزاعلی اکبر خراسانی ( داروغة دفترخانه ) با وعدة سفر حج ، به جرگة ملازمان نادرشاه پیوسته (همان ، ص 2) و در 1152 همراه سپاه شاه به ایران

آمده است . او که در طول سفر، خدمات نویسندگی و دولتی را انجام می داده ( رجوع کنید به ظهورالدین احمد، ج 3، ص 609) در1154 به دارالسلطنة قزوین رسیده و سال بعد، همراه حکیم سیدعلوی خان ، پزشک نادرشاه ، راهی سفر حج شده است و سپس در 10 جمادی الاولی 1156، از راه دریا به شاهجهان آباد بازگشته است . از این پس از زندگی او آگاهی در دست نیست ، اما وی تا 1193 که تاریخ پایان نگارش بیان واقع است زنده بوده است ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 609ـ610). خواجه عبدالکریم بیان واقع را به پیشنهاد دوستانش نگاشته و آن را به پنج باب تقسیم کرده است : باب اول در ده فصل ، از انقراض سلسلة صفویه و به سلطنت رسیدن نادرشاه تا حملة او به هندوستان ؛ باب دوم در سیزده فصل ، در شرح بازگشت نادرشاه از هندوستان تا ورود او به دارالسلطنة قزوین ؛ باب سوم ، در چهار فصل ، در شرح سفر خواجه عبدالکریم به مکه تا بازگشت او از طریق دریا به هندوستان ؛ باب چهارم در نُه فصل دربارة برخی پیش آمدها از هنگام ورود مؤلف به هندوستان تا مرگ محمدشاه ؛ باب پنجم در چهار فصل دربارة رویدادهای دورة سلطنت بهادرشاه .

ویژگی بارز این اثر، حضور مؤلف در بسیاری از رویدادها است . او به شرح جزئیاتی می پردازد که در مآخذ دیگر کمتر بدان پرداخته اند ( رجوع کنید به کشمیری ، ص 97، 112ـ113).

این کتاب ، جز درمقدمه ، دارای نثری صریح و روان است و نویسنده دربیان وقایع به اشعار شاعران استشهاد کرده است .

بیان واقع در 1970 میلادی به کوشش کِ. ب . نسیم با مقدمه ای به زبان انگلیسی در 316 صفحه به چاپ رسیده است . نسخ خطی این کتاب در کتابخانه های معتبر، از جمله : موزة بریتانیا، دیوان هند لندن ، و دانشگاه پنجاب موجود است (منزوی ، ج 10، ص 514 ـ 515).

---

منابع :
(1) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب ، ج 3،لاهور1977؛
(2) عبدالکریم بن عاقبت محمود کشمیری ، بیان واقع :سرگذشت احوال نادرشاه ، چاپ ک .ب . نسیم ، لاهور 1970؛
(3) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ 1370 ش .

/ شاهد چوهدری /