بیاتی ، لحنی ظاهراً منسوب به طایفة بیات یا ساکنان ولایتی قدیمی به همین نام ، و از شعب بیست و چهارگانة موسیقی قدیم . بر پایة یادداشتهای قزوینی (ج 4، ص 71) دربارة تصرف ولایت بیات به دست لران ، می توان چنین حدس زد که بیاتی لحن خاص طایفة لران شده است .

در منابع قدیم ، به نقل فرصت شیرازی (ص 13)، آمده است که بیاتی از حسینی آغاز و پس از رسیدن به حجاز و رکب و سه گاه به نی ریز ختم می شده است . این لحن یکی از دو شعبة مقام کوچک بوده که «نوروز اصل » یا «نوروز بیاتی » نیز خوانده می شده است . این شعبه خود دارای دو گوشه به نامهای «حُدی » و «چهار گاه بزرگ » بوده است (عبدالمؤمن بن صفی الدین ، ص 80، 93). جامی برای نوروز بیاتی پنج نغمه ذکر کرده است : 1) یح (دو بکار)؛
2) یه (سی بِمُل )؛
3) نغمه ای که از میان یح (لاکُرُن ) و یب (لابِمُل ) شنیده می شود؛
4) ی (سُل کُرُن )؛
5) ح (فابکار). اما وی برخلاف شیوة معمول خود مخارجِ دساتین و ابعاد بیاتی را به دست نداده و نام نُتها یا نغمه ها را نیز بی نقطه ثبت کرده است (ملاّ ح ، ص 79ـ80). اگر بخواهیم گام نوروز بیاتی را به رسم الخط امروزی در موسیقی ایرانی بنویسیم ، چنین استخراج می شود: فا، سل کرن ، لابمل (یا لاکرن )، سی بمل ، دو.

در ردیف کنونی موسیقی ایران ، گوشه ای به نام بیاتی یا نوروز بیاتی موجود نیست ، اما اگر «لاکرن » را در گام فوق معتبر بدانیم ، تسلسل اصوات ، نوای گوشة بختیاری را به ذهن متبادرمی کند. در این صورت بیاتی ، یا نوروز بیاتی یا به بیان دیگر بیاتِ لُرِ روزگاران گذشته ، امروزه با نام «گوشة بختیاری » دردستگاه همایون خوانده یا نواخته می شود. همچنین ، واژة «بیات » در طبقه بندی آواز، در ترکیباتی چون بیات اصفهان ، بیات ترک و بیات کرد ( رجوع کنید به سطور بعد) و در طبقه بندی گوشه های مهم ، در نام گوشه هایی چون بیات شیراز، بیات عجم و بیات راجع (راجه ) باقی مانده است ( رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل «بیات »).

بیاتی همچنین مقام بسیار مهمی در موسیقی کلاسیک ترکی و عربی است (همانجا). افزون بر این ، نوعی شعر غنایی عامیانة آذربایجانی ، شامل چهار مصرع هفت هجایی ، به این نام خوانده می شود که مصرع سوم آن آزاد و سه مصرع دیگرش هم قافیه است و اندیشة اصلی در دو مصرع آخر بیان می شود. بیاتی (بایاتی )ها از نظر مضمون متنوع اند و مانند سایر انواع ادبیات شفاهی در جریان انتقال از نسلی به نسل دیگر روایات مختلفی یافته اند. در میان بعضی مردم ترک زبان سرزمینهای دیگر نیز شعرهایی شبیه بیاتی وجود دارد. بیاتی ها به ادبیات شفاهی ارمنی نیز راه یافته است ( د.آ ، ج 1، ص 542).

---

منابع :
(1) عبدالمؤمن بن صفی الدین ، رسالة موسیقی بهجت الروح ، با مقابله و مقدمه و تعلیقات یاسنت لویی رابینو، تهران 1346 ش ؛
(2) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی ، بحورالالحان ، چاپ محمدقاسم صالح رامسری ، تهران 1367 ش ؛
(3) محمد قزوینی ، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(4) حسینعلی ملاّ ح ، «شرحی بر رسالة موسیقی جامی »، مجلة موسیقی ، دورة 3، ش 103 (فروردین و اردیبهشت 1345)؛


(5) A ¦zarba ¦yja ¦n Sa ¦vet Ensiklopediya ¦si , Baku 1976-1986;
Encyclopaedia Iranica , s.v. "Baya ¦t" (by J. During)

/ حسینعلی ملاّ ح /