responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2299

 

بهمنیاربن مرزبان ، فیلسوف مشائی قرن پنجم و شاگرد مشهور ابن سینا. لقب او را کیارئیس و کنیه اش را ابوالحسن گفته اند (نظامی ، ص 126، حواشی ؛ لوکری ، مقدمة دیباجی ، ص 9؛ مدرّس تبریزی ، ج 8، ص 200). تاریخ ولادت وی معلوم نیست . در آذربایجان به دنیا آمد (بیهقی ، ص 57؛ شهرزوری ، ج 2، ص 38). در سبب شاگردی وی نزد ابن سینا نقل است که در کودکی هنگام گرفتن آتش از آهنگر، مقداری خاک در دو کف دستان خود گذارد و سپس آتش را گرفت . ابن سینا که شاهد این ماجرا بود او را تحسین کرد، نزد پدرش رفت و از او خواست که بهمنیار را به کسب علم مشغول کند (رجوع کنید به خوانساری ، ج 2، ص 390ـ391؛ مدرّس تبریزی ، ج 8، ص 201). بهمنیار از 404 تا 412 که ابن سینا در همدان وزیر شمس الدولة دیلمی بود، در درس او حاضر شد و کتاب الحاصل و المحصول او را نزدش خواند (لوکری ، مقدمة دیباجی ، همانجا؛ بهمنیاربن مرزبان ، 1362 ش ، مقدمة نورانی و دانش پژوه ، ص بیست و چهار؛ شهرزوری ، ج 2، ص 111). بهمنیار را مفسر فلسفة ابن سینا و مروّج فلسفه در قرن پنجم دانسته اند. او کتاب التعلیقات ابن سینا را جمع آوری کرده و در التحصیل فلسفه او را شرح کرده است (بهمنیاربن مرزبان ، همان ، ص بیست و پنج ـ بیست و شش ؛ ابن سینا، 1980، مقدمة بدوی ، ص 8؛ لوکری ، مقدمة دیباجی ، ص 9ـ10؛ نصر، ص 29؛ همائی ، ص 88). ابن سینا در نامه ای به بهمنیار او را به دلیل اهتمام به تحصیل علم تحسین کرده است (فروزانفر، ص 232).

دربارة دین بهمنیار اقوال مختلف است . منابع متقدم او را زردشتی دانسته اند اما متأخران گفته اند که بعدها مسلمان شده است (مدرّس تبریزی ، ج 8، ص 200؛
مطهری ، ص 552). آقابزرگ طهرانی نیز در الذریعه (ج 3، ص 395) کتاب التحصیل را جزو مصنفات شیعه معرفی کرده است . در این کتاب قرینة روشنی برای مسلمانی بهمنیار پیدا نمی شود. خطبه و خاتمة کتاب در نسخ موجود، کاملاً اسلامی است ولی معلوم نیست که آنها از مؤلف است یا از نسّاخ متعدد آن (بهمنیاربن مرزبان ، 1375 ش ؛
مقدمة مطهری ، ص ح ). از سوی دیگر، اندیشه های فلسفی وی در توحید ومسائل خیر و شر با دین مجوسی سازگار نیست (همانجا). از برخی عبارات وی در المباحثات (ابن سینا، ص 145ـ 146) نیز برمی آید که او مسلمان بوده است . به گفتة شهرزوری (همانجا) بهمنیار در زبان عربی مهارت نداشته است ، ولی آثار او به عربی است . ابوالعباس لوکری مهمترین شاگرد اوست (شهرزوری ، ج 1، ص 55)، اما منابع متأخر به غلط بهمنیار را شاگرد او معرفی کرده اند (برای مثال رجوع کنید به دهخدا، ذیل «ابوالحسن بهمنیار»؛
مدرّس تبریزی ، همانجا). بهمنیار در 458 وفات یافت (بیهقی ، ص 58؛
شهرزوری ، ج 2، ص 38).

آثار وی عبارت است از: التحصیل ، که مهمترین نوشتة بهمنیار و خلاصة اندیشه های اوست و در سه بخش منطق ، مابعدالطبیعه ، مشتمل بر امور عامه فلسفه که موضوع آن «وجود» است ، و علم به احوال اعیان موجودات تدوین شده است . الهیّات بالمعنی الاخصّ، اولین «مقاله » از بخش سوم است و طبیعیات و مسائل نفس نیز در همین بخش آمده است . بهمنیار این کتاب را به دایی خود، ابومنصور بهرام بن خورشیدبن ایزدیار، هدیه کرده است (ص 1) و در ترتیب مباحث آن از شیوة ابن سینا در تألیف دانشنامة علایی بهره برده است . این کتاب را در حکمت مشاء جامعتر از اشارات دانسته اند (مقدمة مطهری ، ص و). اثیرالدین ابهری به تأسی از التحصیل کتابی به نام المحصول نوشته است (مدرّس رضوی ، ص 184). از التحصیل ترجمه گونه ای

به فارسی به نام جام جهان نمای ، از مترجمی ناشناس ، در دست است که دقیق و کامل نیست و برخی آن را به

خود بهمنیار نسبت داده اند (آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛
خوانساری ، ج 2، ص 391)؛
اما با توجه به این که مترجم ، جام جهان نمای را به ابوشجاع محمد میکاییل خوارزمی هدیه کرده (ص 2) و در آن از رسالة دیگر خود به نام دانش فزای کمالی نام برده است (ص 252) جام جهان نمای نمی تواند از بهمنیار باشد. التحصیل در 1349ش ، با تصحیح و تعلیقات مرتضی مطهری ، چاپ شد؛
رسالة مراتب الموجودات (آقابزرگ طهرانی ، ج 20، ص 292)، برخی عبارات این رساله با اثبات المفارقات یا المفارقات والنفوس فارابی مشابهت

دارد و بعلاوه ، در شماری از منابع شرح حال بهمنیار به این اثر او اشاره نشده است ، اما برخی محققان از جمله واعظ جوادی (رجوع کنید به بهمنیاربن مرزبان ، 1356 ش ، مقدمه ، ص 59 ـ61) به استناد اشتراک مطالب این رساله با مطالب و اصطلاحات التحصیل ، بر انتساب آن به بهمنیار تأکید کرده و آن را گونه ای تلخیص از کتاب یادشده می دانند. این رساله در 1268/1851 به اهتمام سالمن پوپر (در لایپزیگ ) و در 1329 (در قاهره ) جزو رسایل بهمنیار و به نام او منتشر شد و در 1356 ش واعظ جوادی آن را ترجمه و با تصحیح چاپ کرد (همان ، ص 56 ـ 73). سه کتاب دیگر وی به نامهای کتاب الرتبة ( یا الزینة ) فی المنطق ، کتاب فی الموسیقی (شهرزوری ، همانجا؛
بیهقی ، ص 57) و البهجة والسعادة (صفا، ج 1، ص 290)، اکنون در دست نیست .

بیشتر سؤالهای کتاب المباحثات نیز از بهمنیار است (ابن سینا، 1371 ش ، مقدمة بیدارفر، ص 8). این کتاب ،

شامل پرسش و پاسخهای فلسفی میان ابن سینا و شاگردان او یعنی بهمنیار و ابن زیله ، و در اواخر عمر ابن سینا نوشته شده (همانجا) و ابن سینا در پاسخ برخی از این پرسشها اظهار عجز کرده است (ص 18، نیز رجوع کنید به ص 185، 188، 220، 249). صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) در مقام پاسخگویی به برخی پرسشهای فلسفی بهمنیار برآمده است ( المبدأ والمعاد ، ص 288ـ294). برخی فقرات مباحثات در رساله ای جدا به نام اثبات المبدأالاول یا موضوع علم مابعدالطبیعه به بهمنیار نسبت داده شده است (ابن سینا،1371 ش ، ص 14، پانویس ).

به نظر بهمنیار، هرچند نسبت منطق به اندیشه و رویّت مانند نسبت نحو به کلام و عروض به شعر است ، اما نیاز فطرت انسان به منطق بیش از نحو و عروض است ؛
منطق از حد و قیاس ـ که وسیلة اکتساب مطلوبهای مجهول اند ـ و اقسام آن دو بحث می کند و به مدد آن می توان امور حقیقی را از غیر آن تمیز داد، کاری که سرشت انسانها در اکثر موارد از آن ناتوان است (ص 4ـ5). او اختلاف اهل منطق را به سبب الفاظ می داند و این که گروهی معنایی از الفاظ تصور می کنند که مخالف معنای آن نزد گروه دیگر است . اگر این تصورات

بر فرض واحدی جمع شود، تنازع آرا از میان می رود (همان ، ص 6). حصول علم به سه چیز است : آنچه از راه حس به دست آید، مثل علم به وجود خورشید؛
آنچه حس بر آن گواهی دهد، مثل علم هیئت ؛
و آنچه در آن راهی برای شهادت حس نباشد، مانند علم به خدا و بقای نفس که در این هنگام استفادة از منطق ضروری است تا با آن میان این علم و مثلاً علم نجوم مقایسه شود و برای نفس یقین حاصل آید. دلایل منطقی شبیه دلایل علم هندسه و هئیت است (همانجا).

در فلسفه ، بهمنیار، همچون دیگر مشائیان ، موضوع علم مابعدالطبیعه را موجود از آن حیث که موجود است ، یعنی وجود، دانسته است . موضوعات علوم دیگر مانند اعراض ذاتی برای وجود محسوب می شوند و نحوة وجود آنها در این علم معین می شود.

از نظر بهمنیار، هرگاه گفته می شود چیزی موجود است دو معنا در این سخن قصد می شود: 1) مجازی ، یعنی آن «شی ء» دارای وجود است ، مانند اضافة سر به صاحب آن ؛
2) حقیقی ، یعنی موجودیّت شی ء، همان وجود آن است ، به این معنا که وجود چیزی نیست که شی ء بدان در اعیان موجود شود بلکه وجودِ شی ء بودن یا شدن آن است ، زیرا در غیر این صورت تسلسل لازم می آید (همان ، ص 280ـ281). حمل وجود بر مصادیق خود، تشکیکی است نه متواطی و جسمیّت بر جسمیّت تقدم ندارد اما جوهر بر عرض و علت بر معلول تقدم دارد. او نتیجه می گیرد که عمومیّت وجود از قبیل عمومیّت جنس نیست و حمل آن بر آنچه ذیل آن قرار می گیرد و موضوع آن است حمل لازم است ، نه حمل مقوم (همان ، ص 281ـ 282). به سخن بهمنیار، تخصص هر وجود در اضافة آن به موضوع خود است . اضافة وجود به ماهیات ، که موضوعات وجودند، از قبیل اضافة اعراض به موضوعات آنهاست که مقوم و سبب آنها به شمار می روند. البته این معنا فقط در مورد ممکنات و معلولات است ، زیرا وجود واجب را سببی نیست (همان ، ص 282ـ283).

به نظر بهمنیار، شی ء چه در خارج و چه در ذهن ، از وجود منفک نیست و اگر جدا باشد، دیگر شی ء نیست

(همان ، ص 288). شی ء، موجود معینی میان موجودات نیست بلکه از معقولات ثانی است و وجود در قیاس با

اقسام خود نیز همین طور است . به نوشتة عبدالرزاق لاهیجی (ص 201) ابن سینا در پاسخ شاگرد خود بهمنیار دربارة مسئلة جعل ، به جعل بسیط ماهیات قایل شده است . از سوی دیگر، عبارات بهمنیار دربارة وجود، حاکی از قول به اصالت وجود است (محمدجعفر لاهیجی ، مقدمة آشتیانی ، ص 55). بهمنیار مرتبة علت و معلول را مساوی ندانسته و اختلاف آنها را در سه جهت می داند: تقدم و تأخر، استغناء و احتیاج ، وجوب و امکان . وجود علت مقدم بر وجود معلول است و علت در وجود خود محتاج معلول نیست بلکه یا به ذات خود یا به علت دیگر موجود است (1375 ش ، ص 529 ـ 530).

بهمنیار حرکت را با عبارت «موافات حدود بر سبیل اتصال » تعریف کرده و آن را «اقرب العبارات » در فهم

حرکت نامیده است (همان ، ص 534). ملاصدرا ( الحکمة المتعالیة ، سفراول ، ج 3، ص 31) این تعریف را بدون ذکر مأخذ با افزودن قید «بالقوه » بر آن ، نقل کرده و آن را «اقرب التعاریف » دربارة حرکت دانسته است . به نظر بهمنیار، حرکت در مقوله های «أن ینفعل » و «أن یفعل » واقع نمی شود، چون این دو، عین حرکت اند و حرکت در حرکت محال است .

او در این باره برهانی اقامه کرده است (1375 ش ، ص 429)؛
همچنین حرکت در جوهر را با اقامة برهانی رد می کند (همان ، ص 426).

بهمنیار، جنس بودن جوهر را نفی کرده و همان گونه که عرض را مفهومی عرضی نسبت به مقولات نُه گانة اعراض می داند، جوهر را مفهومی جامع می داند که بر پنج مقولة دیگر (ماده ، صورت ، جسم ، نفس و عقل ) حمل می شود (همان ، ص 293ـ294، 299، 302؛
جوادی آملی ، ج 5، ص 535 ـ 536). او در الهیات ، ابتدا وحدت و بساطت واجب الوجود را اثبات می کند و سپس با تکیه بر آن ، ترکّب و امکان اجسام و صور جوهری و عرضی آنها را اثبات می کند (1375 ش ، ص 570 ـ 572).

به نظر بهمنیار، حکمت ، خروج نفس به سوی کمال در علم و عمل است (همان ، ص 265)؛
لذّت ، تابع ادراک

و بلکه همان ادراک است و لذت حقیقی ، لذت عقلی است و معشوق حقیقی ، کمال مطلق است . وی وجود

را سعادت ( = خیر ) و شعور به آن را نیز سعادت می داند که طبعاً هر موجودی به حسب بهره ای که از نعمت وجود و آگاهی به آن دارد، از این سعادت برخوردار است . (همان ، ص 832). بهمنیار در اندیشه و آرای فلاسفة پس از خود تأثیرگذار بوده است (همان ، مقدمة مطهری ، ص 9). حکیمان پس از وی آرای او را نقل و نقد کرده اند؛
از جمله ، میرداماد در قبسات (ص 18، 42، 320) آرای او را نقل و بررسی رده ، و ملاصدرا در مسئلة اصالت وجود ( کتاب المشاعر ، ص 14) امکان فقری و ملاک و مدار نیاز معلول به علت (قس همان ، ص 283ـ284؛
همو، الحکمة المتعالیة ، سفر اول ، ج 1، ص 86، 218، 416ـ417؛
جوادی آملی ، ج 5، ص 391ـ393) و برهان در نفی حرکت در مقوله أن یفعل و أن ینفعل (بهمنیاربن مرزبان ، 1375 ش ، ص 429؛
صدرالدین شیرازی ، شرح الهدایه ، ص 100) و موارد دیگر از اندیشة بهمنیار بهره برده و به نقل مطلب از وی پرداخته است . وی همچنین در برخی مواضع (برای مثال رجوع کنید به الحکمة المتعالیة ، سفر اول ، ج 1، ص 47) قول او را در التحصیل (ص 282) نقد و رد کرده است .


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن سینا، عیون الحکمة ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت 1980؛
(3) همو، المباحثات ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1371 ش ؛
(4) بهمنیاربن مرزبان ، التحصیل ، چاپ مرتضی مطهری ، تهران 1375 ش ؛
(5) همو، جام جهان نمای : ترجمة کتاب التحصیل ، چاپ عبدالله نورانی و محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1362 ش ؛
(6) همو، رسالة مراتب الموجودات ، چاپ اسماعیل واعظ جوادی ، در جاویدان خرد ، سال 3، ش 2 (پائیز 1356)؛
(7) علی بن زید بیهقی ، درة الاخبار و لمعة الانوار ، ترجمة ناصرالدین بن عمدة الملک منتجب الدین منشی یزدی ، از متن عربی تتمة صوان الحکمه ، تهران 1318 ش ؛
(8) عبدالله جوادی آملی ، رحیق مختوم ، قم 1375 ش ؛
(9) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، ترجمه ، مقدمه ، اضافات بقلم محمدباقر ساعدی خراسانی ، تهران 1355ـ1360 ش ؛
(10) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
(11) محمدبن محمود شهرزوری ، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء والفلاسفة ، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن 1396/1976؛
(12) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(13) همو، شرح الهدایة الاثیریة ، ( چاپ سنگی تهران 1313 ) ، چاپ افست ( بی جا، بی تا. ) ؛
(14) همو، کتاب المشاعر ، با ترجمة فارسی بدیع الملک میرزاعمادالدوله و ترجمة مقدمه و تعلیقات فرانسوی از هنر کری کربین ، تهران 1363 ش ؛
(15) همو، المبدأوالمعاد ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران 1354 ش ؛
(16) ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم ، ج 1، تهران 1346 ش ؛
(17) محمدحسن فروزانفر، مباحثی از تاریخ ادبیات ایران ، چاپ عنایت الله مجیدی ، تهران 1354 ش ؛
(18) عبدالرزاق بن علی لاهیجی ، گوهرمراد ، چاپ سنگی ( بی جا ) 1277؛
(19) محمدجعفر لاهیجی ، شرح رسالة المشاعر ملاصدرا ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، قم ( تاریخ مقدمه 1343 ش ) ؛
(20) فضل بن محمد لوکری ، بیان الحق بضمان الصدق : العلم الالهی ، چاپ ابراهیم دیباجی ، تهران 1373 ش ؛
(21) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(22) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیر طوسی ، تهران 1370 ش ؛
(23) مرتضی مطهری ، خدمات متقابل اسلام و ایران ، تهران 1370 ش ؛
(24) محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق ... ( و دیگران ) ، تهران 1356 ش ؛
(25) حسین نصر، نظر متفکران اسلامی دربارة طبیعت ، تهران 1359 ش ؛
(26) احمدبن عمر نظامی ، کتاب چهارمقاله ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1327/ 1909، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(27) جلال الدین همائی ، غزالی نامه ، تهران 1318 ش .

/ حسن سیدعرب /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2299
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست