responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2295

 

بهمن میرزا ، شاهزادة قاجار، ادیب و نویسنده . در 1225 به دنیا آمد، چهارمین پسر عباس میرزا (متوفی 1249) و برادر محمدشاه قاجار (حک :1250ـ1264) بود.

محمدمیرزا پس از مرگ فتحعلی شاه (حک :1212ـ1250) به سلطنت رسید. بهمن میرزا، که در آن هنگام حاکم اردبیل بود، همراه برادر به تهران آمد (هدایت ، ج 10، ص 146) و به فرمان او به حکومت بروجرد و سیلاخور برگزیده شد (همان ، ج 10، ص 169). بهمن میرزا چندی بعد، در 1252، حاکم تهران شد (خورموجی ، ص 24)، اما در همین سال ، به فرمان محمدشاه ، جای خود را به محمد باقرخان بیگلربیگی داد

و حاکم همدان شد (همان ، ص 25؛ و نیز رجوع کنید به گلچین معانی ، ج 1، ص 338). در 1257، بهمن میرزا پس از درگذشت برادرش ، قهرمان میرزا، حاکم آذربایجان گردید (نادر میرزا قاجار، ص 247).

آشفتگی اوضاع ایران و بیماری محمدشاه در آخرین سالهای حکومتش ، سبب بروز اغتشاشهایی در گوشه و کنار ایران شد؛ در 1262، الله یارخان آصف الدوله و پسرش سر به شورش برداشتند. آصف الدوله تصمیم داشت پس از گرفتن تهران ، بهمن میرزا را، که با خود همراه ساخته بود، جانشین محمدشاه کند (سپهر، ج 3، ص 72؛ اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 1677). حاجی میرزاآقاسی ، صدراعظم محمدشاه ، پس از آگاهی از نقشة آصف الدوله ، خسروخان گرجی را برای سرکوب رضاقلی خان ، که در کردستان سر به شورش برداشته بود، به آن سو فرستاد. بهمن میرزا، که از یورش خسروخان به آذربایجان در هراس بود، برای دیدار صدراعظم از بیراهه عازم تهران شد. در تهران حاجی میرزاآقاسی او را به حضور نپذیرفت (سپهر، ج 3، ص 118ـ 121) و بهمن میرزا ناگزیر به حضور شاه رفت . هر چند شاه وی را امان داد، رفتار غیر دوستانه اش موجب شد که بهمن میرزا برای نجات جان خویش ، به سفارت روسیه پناه ببرد. او چندی بعد، همراه خانواده اش به تفلیس و پس از سه سال به شوشی (شیشه : حاکم نشین قراباغ ) رفت و تا پایان عمر در حمایت دولت تزاری زیست (سپهر، ج 3، ص 121ـ123؛ نادر میرزا قاجار، ص 248). نادر میرزا قاجار (ص 247ـ248) شرکت بهمن میرزا را در فتنة سالار اتهامی از سوی حاجی میرزا آقاسی دانسته و او را «مردی کدخدامنش ، راحت طلب و اولاددوست » خوانده است .

اقامت بهمن میرزا در قراباغ ، بهانة دیگری برای مداخلة دولت تزاری در امور داخلی ایران شد. تلاش روسها در سالهای نخست سلطنت ناصرالدین شاه (1264ـ1313) برای بازگشت و جانشینی بهمن میرزا همواره با مخالفت امیرکبیر روبرو بود (رجوع کنید به آدمیت ، ص 656، 677). ظاهراً شاه نیز نظر مساعدی به او نداشت و این نکته از تعبیرات وی پس از دیدار با بهمن میرزا در تفلیس در 1290 برمی آید (ناصرالدین قاجار، ص 369ـ370). بهمن میرزا در 1301 در شوشی درگذشت .

بهمن میرزا مردی ادیب و دانش پرور بود و کتابخانة بزرگی داشت . در مدت اقامتش در تبریز، حمایت او از شاعران ، نویسندگان و هنرمندان محیطی امن برای آنان به وجود آورده بود. در این دوره ، کتابهای بسیاری به نام او یا به تشویق او تألیف و ترجمه شد (قزوینی ، ص 8)، از جمله ملاعبداللطیف طسوجی و میرزامحمدعلی خان سروش اصفهانی کتاب الف لیلة و لیلة را به فارسی برگرداندند (بامداد، ج 1، ص 197). بهمن میرزا در 1249، به پیشنهاد برادرش ، محمدمیرزا، تذکره ای به نام تذکرة محمدشاهی تألیف کرد (بهمن میرزا قاجار، ص 3، 5) که نثر دیباچة آن منشیانه و ادیبانة آمیخته به نظم است . در این دیباچه ، پس از حمد و ثنای پروردگار و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و حضرت علی علیه السلام و فرزندان او، فتحعلی شاه و عباس میرزا مدح شده اند (همان ، ص 1ـ3). تذکره از سه باب موسوم به «رشته » تشکیل شده است : رشتة نخست ، در ذکر شاعران پیشین است که با اشعاری منسوب به علی علیه السلام آغاز می شود و در آن ، نامهای 133 شاعر به ترتیب حروف الفبا آمده و شرح حال آنان داده شده است . رشتة دوم ، دربارة فتحعلی شاه و شاهزادگان و امرای قاجار است و با شرحی از فتحعلی شاه و پاره ای از اشعار او شروع و با شرح حال صاحب امیرمعظم تمام می شود و مشتمل است بر سیزده شاعر رشتة سوم دربارة 57 شاعر معاصر مؤلف است و با شرح زندگی میرزاابوالقاسم فراهانی (متوفی 1251) آغاز و با ذکر محمدکاظم واله اصفهانی (متوفی 1229) تمام می شود (همان ، ص 435، 446،466؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 330ـ331). بهمن میرزا در 1256 تکمله ای در چهار مجلد بر آن نگاشت (گلچین معانی ، ج 1، ص 337). تاکنون تذکرة محمدشاهی و تکملة آن چاپ نشده است . از این تذکره چندین نسخة خطی وجود دارد که معتبرترین آنها نسخه ای است که در 1251 با خط نستعلیق نوشته شده و به شمارة 903 در کتابخانة مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود (ایران . مجلس شورای ملی ، ج 3، ص 162).


منابع :
(1) فریدون آدمیت ، امیرکبیر و ایران ، تهران 1354 ش ؛
(2) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(3) ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 3، تألیف ابن یوسف شیرازی ، تهران 1318ـ1321 ش ؛
(4) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(5) بهمن میرزا قاجار، تذکرة محمدشاهی ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 903؛
(6) محمد جعفر خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1363 ش ؛
(7) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ 1345 ش ؛
(8) محمد قزوینی ، «وفیات معاصرین »، یادگار ، سال 3، ش 4 (آذر 1325)؛
(9) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1348 ش ؛
(10) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1373 ش ؛
(11) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، روزنامة خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان ، چاپ فاطمه قاضیها، تهران 1377 ش ؛
12- رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .

/ عبدالحسین نوایی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2295
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست