بَهگْوان داس هندی ، شاعر و نویسندة هندی نیمة دوم قرن دوازدهم و نیمة نخست قرن سیزدهم هجری . نیاکانش اصلاً از کالپی (واقع در اوتارپرادش ) بودند و نژادشان از سری واستو کایست بود. بیشتر خاندان او به دربار تیموریان هند و نوابان اوده وابسته بودند (بهگوان داس هندی ، حدیقة هندی ، گ 233ـ235؛ همو، سفینة هندی ، ص 241ـ242؛ نقوی ، ص 500). پدرش ، دل پت داس ، در دورة نظامت برهان الملک بهادر (متوفی 1151) به لکهنو رفت و تا عهد نوّاب آصف الدّوله بهادر (متوفی 1212) از ملازمان دربار بود و خود به زبان هندی شعر می سرود (بهگوان داس هندی ، سفینة هندی ، همانجا؛ عبدالمقتدر، ج 8، ص 156؛ نقوی ، ص 501). بهگوان داس در 1164 در صَیدپور (صَدرپور) از توابع سیلک ، زاده شد (بهگوان داس هندی ، حدیقة هندی ، گ 233پ ؛ همو، سفینة هندی ، ص 242). در خردسالی به مدت چهار سال نزد

مولوی سید یوسف سهارَنپوری دستور زبان و برخی از کتب فارسی را فراگرفت و از همان هنگام ، به تاریخ و شعر و شاعری متمایل گردید. سپس نزد محمد فاخر مکین (متوفی 1241) بخصوص در زمینة شعر و تاریخ به تحصیل پرداخت (همو، حدیقة هندی ، گ 233ر ـ 234پ ؛ همو، سفینة هندی ؛ عبدالمقتدر؛ نقوی ، همانجاها). بهگوان داس در شعر نخست به «بسمل » (بهگوان هندی ، سفینة هندی ، همانجا) و بعد به پیشنهاد فاخرمکین ، «هندی » تخلّص می کرد (همو، حدیقة هندی ، گ 234پ ).

او در آغاز جوانی از جانب نواب مختارالدّوله بهادر به «میربحری » استان الله آباد و سپس در دربار آصف الدّوله بهادر به منصب دیوانیِ راجا ندهی سنگ منصوب شد و مورد عنایت و حمایت بسیاری از امیران و وزیران بود (همان ، گ 235پ ؛ همو، سفینة هندی ، ص 243؛ نقوی ، ص 501 ـ502). سال وفات بهگوان داس به درستی معلوم نیست . او سرگذشت خود را بتفصیل در دو تذکرة خود، حدیقة هندی و سفینة هندی ، آورده و از آثار خویش نیز یاد کرده است . این آثار عبارت است از: مثنوی سلسلة المحبّة ، مثنوی مظهرالانوار ؛ مثنوی بهاگوت یا مهرضیاء ؛ دو دیوان شعر فارسی موسوم به شوقیّه و ذوقیّه مشتمل بر قصاید و ترجیع بندها و دیگر قالبهای شعری ؛ رسالة سوانح النبوّة در سیرة پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و دوازده امام شیعیان علیهم السلام ؛ حدیقة هندی که تذکرة شعرای فارسی گوی پروردة هند از آغاز ورود اسلام به آن سرزمین تا سال 1200 است (بهگوان داس هندی ، سفینة هندی ، ص 242؛ عبدالمقتدر، همانجا؛ نقوی ، ص 503). نسخة خطی منحصر به فرد آن با شمارة 790 در گنجینة نسخه های خطی کتابخانة آیت اللّه مرعشی نجفی ، در قم ، محفوظ است . یکی از مهمترین آثار وی سفینة هندی است که در آن به ذکر شاعران فارسی گوی هند می پردازد. این کتاب پس از حدیقة هندی تألیف شده و مشتمل است بر شرح احوال 335 تن از فارسی سرایان هند از آغاز سلطنت محمدشاه گورکانی در 1131 تا هنگام تألیف تذکره در 1219 (بهگوان داس هندی ، سفینة هندی ، ص 243، مقدمة عطاء کاکوی ، ص الف ؛ عبدالمقتدر، همانجا؛ نقوی ، ص 503 ـ 504؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 736). مؤلف پس از نخستین تحریر، خود به اصلاح و تکمیل آن پرداخته است (نقوی ، ص 503). سبک انشای بهگوان داس در تذکرة مذکور ساده و روان است اما گهگاه از اشتباهات و واژگان برساختة فارسی زبانان هند که منطبق با دستور زبان فارسی نیست ، مصون نمانده است (رجوع کنید به باستانی پاریزی ، ص 741ـ742). سفینة هندی شرح حال شاعران معاصر مؤلف را، که خود با بسیاری از آنان دوست و آشنا بوده ، دربردارد و از این لحاظ حائز اهمیت است . نکتة در خور توجه اینکه بسیاری از شاعران این تذکره ایرانیان مهاجر و ساکن هند بوده اند. مؤلف در ضمن شرح حال هر یک از شاعران ، ابیاتی هم از آنان ذکر کرده که بیشتر آنها به سبک هندی است (همان ، ص 742ـ743). او برخی از اشعار خود را نیز در پایان شرح سرگذشت خود نقل کرده که از آن جمله است قصیده ای غرّاء دربارة چهارده معصوم علیهم السلام و قصیده ای بلند در منقبت علی علیه السلام (بهگوان داس هندی ، سفینة هندی ، ص 244ـ247). او در قالبهای غزل و رباعی نیز اشعاری سروده که در بیشتر آنها صبغة عرفانی نمودار است (همان ، ص 250ـ259). در یک رباعی نیز نوّاب آصف الدّوله را مدح نموده است (همان ، ص 259). سفینة هندی در 1958 میلادی به تصحیح شاه محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی در پتنه چاپ شده است .

اشعار بهگوان داس فصیح و روان است و با سبک عراقی پیش از سبک هندی تطبیق می کند (گلچین معانی ، ج 1، ص 739).

---

منابع :
(1) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، «سفینة هندی »، راهنمای کتاب ، سال 2، ش 5 (اسفند 1338)؛
(2) بهگوان داس هندی ، حدیقة هندی ، نسخة خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی ، ش 790؛
(3) همو، سفینة هندی ، چاپ محمدعطاءالرحمان عطاء کاکوی ، پتنه 1377/1958؛
(4) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(5) علیرضا نقوی ، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران 1343 ش ؛


(6) Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. VIII, Patna 1925.

/ شریف حسین قاسمی /