بهشتی ، احمد سِنان چلبی ، شاعر و مورّخ ترک . ظاهراً، اولین خَمسة ادبیات دیوانی (کلاسیک ) ترک از اوست . در منابع ، تاریخ تولد و مرگ او، دقیقاً، ضبط نشده است . به گفتة و. ل . مناژ ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه )، بهشتی در حدود 871 زاده شد. در هویت پدر و نام خود شاعر نیز اختلاف نظر هست ، لیکن ، براساس سندی از دورة بایزید دوم (886 ـ 918؛
رجوع کنید به ارونسال ، ص 308)، و به عقیدة سخی بیگ و ریاضی ، نام او احمد بوده است (رجوع کنید به ارغون ، ص 796).

بهشتی در کودکی ، پدرش را از دست داد، سپس به دربار راه یافت و در آنجا تعلیم و تربیت دید. در زمان بایزید دوم به شهرت رسید، و مدتی طولانی در خدمت آن سلطان بود. زمانی از چشم سلطان افتاد و از ترس جان خود به ایران گریخت . به گفتة سخی بیگ ، به سلطان حسین بایقرا * (متوفی 911) پناه برد و در آنجا با امیرعلیشیر نوایی و جامی آشنا شد. بعد از مدتی ، حسین بایقرا برای شفاعت بهشتی ، سفیری با هدایای بسیار به دربار سلطان ( بایزید ) فرستاد؛
بعضی از شاعران و عالمان نیز با نامه وساطت کردند؛
بهشتی ، خود نیز قصیده ای با ردیف «کَرَم » سرود و تقدیم سلطان کرد، و به این ترتیب ، بخشوده شد.

تقریباً، همة منابع ، فوت او را در اوایل قرن دهم نوشته اند. به گفتة مناژ ( د. اسلام ، همانجا)، احتمال می رود که در اواخر دورة بایزید دوم ، در 917، درگذشته باشد. بنابراین ، آنچه در > فهرست خمسه های ترکی کتابخانه های استانبول < راجع به درگذشت او در 977 آمده ، صحیح نیست .

بهشتی در بعضی از غزلهای خود، برخی از اصطلاحات لهجة جُغتایی و آذری را نیز آورده است . آشنایی بهشتی با حسین بایقرا و امیرعلیشیر نوایی در شیوة اشعار او اثر نهاد. او همچنین ، از محافل علمی و ادبی هرات و اطراف آن استفاده کرد؛
تأثیر همة اینها در آثاری که پس از بازگشت به استانبول پدید آورده است دیده می شود.

آثار . 1) خمسه . به گفتة همة تذکره ها، احتمالاً بهشتی اولین شاعری است که در ادبیات دیوانی ترک خمسة کاملی سروده است . به گفتة لطیفی ، بهشتی در آخرین بیت خمسة خود می گوید : عاقبت «جواب خمسه » را سرودم ؛
و کسی تاکنون بدین سیاق سخن نگفته است . مثنویهای پنجگانة بهشتی اینهاست : وامق و عذرا ، یوسف و زلیخا ، حُسن نگار ، سهیل و نوبهار ، لیلی و مجنون که از آن میان ، فقط لیلی و مجنون باقی مانده است . بهشتی این اثر را در 912، در استانبول به پایان رساند، و برای به دست آوردن اعتبار سابقش ، آن را به بایزیدِ دوم تقدیم کرد. این اثر، که به وزن لیلی و مجنونِ جامی («مفاعیلن / مفاعیلن / فعولن ») سروده شده ، دارای 22 قسمت و 1195 بیت است . نسخه ای از آن در کتابخانة دانشگاه استانبول نگهداری می شود (نسخ خطی ترکی ، ش 5591)؛
2) تاریخ بهشتی . شرح حال پادشاهان عثمانی ، از سلطان عثمان غازی تا بایزید دوم ، است و هشت بخش دارد. به عقیدة بابینگر (ص 35، 49)، فقط یکی از قسمتهای تاریخ بهشتی ، با عنوان «محاربة بایزید و شاهزاده جَم »، اثر احمد سنان بهشتی است و بقیة قسمتهای آن منسوب به پدر احمد سنان بهشتی است . نُسخ قسمت مذکور از تاریخ بهشتی در کتابخانة طوپقاپی سرای (روان ، ش 1270) و موزة بریتانیا (7869 . Add ) نگهداری می شود. به گفتة بابینگر (ص 50) و مناژ ( د.اسلام ، همانجا)، نسخة بعضی از قسمتهای دیگر تاریخ بهشتی نیز در موزة بریتانیا (955، 24 Add. ) یافت می شود. بهشتی ، تاریخ خود را بر مبنای اثر نشری (متوفی 927؟) نوشته است که به گفتة مورخان ، صورت ادبی شدة تاریخی است که نشری محمد افندی دربارة دولت عثمانی نوشته است . مناژ ( د.اسلام ، همانجا) معتقد است که تاریخ بهشتی ، به تقلید از هشت بهشت ، اثر ادریس بدلیسی * (متوفی 926)، نوشته شده است و اهمیت چندانی ندارد.

گذشته از اینها، دیوانی به بهشتی نسبت داده اند که تاکنون یافت نشده است . به گفتة سخی بیگ ، بهشتی ، خمسة فارسی نظامی را ( به ترکی ) ترجمه کرده است ، لیکن ، امروزه ، این اثر نیز موجود نیست ، و احتمال می رود که منظور، همان خمسة خود بهشتی بوده باشد.

---

منابع :
(1) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی ، استانبول 1360ـ1362/ 1941ـ1943، ج 1، ستون 724؛
(2) ریاضی ، تذکره ، نسخة خطی کتابخانة نور عثمانیه ، ش 3205، گ 42پ ؛
(3) سخی بیگ ، تذکره ( هشت بهشت )، چاپ گونای کوت ، هاروارد 1978، ص 243ـ245؛
(4) بروسه لی محمدطاهربیگ ، عثمانلی مولفلری ، استانبول 1333ـ1342، ج 2، ص 96-97، ج 3، ص 82، 184؛
(5) درویش احمد عاشق پاشازاده ، تواریخ آل عثمان ، چاپ عالی بیگ ، استانبول 1332، ص 142؛
(6) محمد عاشق چلبی ، مشاعر الشعراء، یا، تذکرة عاشق چلبی ، چاپ جی . مردیت ـ اونز، لندن 1971، گ 58ر؛
(7) لطیفی ، تذکرة لطیفی ، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314، ص 104ـ105؛


(8) Franz Babinger, Osmanl i Tarih Yazarlar i ve Eserleri , tr. Co íkun غµok, Ankara 1982, 43;
(9) EI 2 , s.v. "Bihisht ¦â" (by V. L. Mإnage);
(10) Sadeddin Nدzhet Ergun, Tدrk ìairleri , Istanbul 1936-1945, 794-803;
(11) I smail Erدnsal, "Tدrk Edebiyat âTarihinin Ar íiv Kaynaklar âI: II. Bہyezid Devrine Ait Bir I n'ہmہt Defteri", TED , no. 10-11 (1981), 303-342;
(12) E. J. W. Gibb, A history of the Ottoman poetry , London 1900-1909, II, 149;
(13) Rezzan I lter, "Bihi ít ªâve Leyl ªâvد Mecnu ªn'u", I stanbul غniversitesi Edebiyat Fakدltesi, Tدrkiyat Enstitدsد tezi, 1951, no. 386;
(14) Fehmi Edhem Karatay, Topkap i Saray i Mدzesi Kدtدphanesi Tدrkµe Yazmalar Katalog §u , Istanbul 1961, I, 206;
(15) K ânal âzہda Hasan ´elebi, Tezkiretد's-suarہ , ed. I brahim Kutluk, Ankara 1978-1981, I, 225-226;
(16) Agہh S ârr âLevend, "Divan Edebiyat ânda Hikہyeler", Tدrk Dili Ara ít i rmalar i Y i ll i g § i Belleten (1967), 99, 101-103, 108;
(17) idem, Tدrk Edebiyat i Tarihi , Ankara 1973, 104, 129, 132-134;
(18) TA , s.v. "Behi ít ªâ";
(19) TDEA , I, 377;
(20) Nail Tuman, "Hamseler Hakk ânda", in I stanbul Kدtدphaneleri Tدrkµe Hamseler Katalog §u , Istanbul 1961, p. VI;
(21) I smail Hakk âUzunµar âíl â, Osmanl i Tarih i , Ankara 1947-1959, II, 603.

/ حسن آق سوی ، تلخیص از ( د. ا. د. ترک ) /