بهشت زهرا ، گورستان بزرگ تهران ، در مسیر بزرگراه تهران ـ قم . این سازمان رسماً وابسته به شهرداری تهران است و از لحاظ حقوقی ، مالی و اداری استقلال دارد (اساسنامة سازمان بهشت زهرا، مصوب 17/11/1369 ش ، مادة 4).

در 1345 ش ، طرح ایجاد «سازمان گورستانهای پایتخت » براساس نیازهای فزایندة تهران و مشکلات ناشی از فقدان سازمانی واحد برای خدمات لازم و نظارت دقیق بر رعایت موازین شرعی و بهداشتی در دفن اموات ، به موجب پیشنهاد (ش 3125/ 15/ 26198، مورخ 11/8/1345 ش ) شهرداری تهران به تصویب وزارت کشور رسید. آنگاه قطعه زمین فعلی سازمان بهشت زهرا به مساحت 314 هکتار نزدیک آستانة حضرت عبدالعظیم علیه السلام در شهر ری ، درنظر گرفته شد. سپس اعضای هیئت منتخب ادارة کل بهداشت ، مسائل بهداشتی گورستان (مانند عمق آب زیرزمینی ، مسیر عبور قنوات و جنس خاک ) را بررسی کردند و تناسب زمین مذکور برای اجرای این طرح مورد تأیید ادارة کل بهداشت و درمان قرار گرفت (صورت جلسة مربوط به تعیین محل گورستان تهران ، پیوست نامة ش 68230/ 3، مورخ 30/11/1346 ش ادارة کل بهداشت و درمان شهرداری تهران ). پس از انجام امور اداری و مراحل قانونی خریداری و تملّک زمین ، سازمان در 1349 ش رسماً فعالیت خود را آغاز کرد و نخستین متوفی به نام محمدتقی خیال ، در 3/5/1349 ش ، در قطعة 1، ردیف 1 و شمارة 1 این گورستان دفن شد ( همشهری : کتاب سال 1374 ، ص 795).

با گذشت زمان و تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادی ، اساسنامة جدید سازمان گورستانهای شهر تهران در 17/11/1369 ش به تصویب وزارت کشور رسید و براساس مادة 1 فصل نخست همین اساسنامه ، نام سازمان رسماً به «سازمان بهشت زهرا» تغییر کرد.

پس از انقلاب اسلامی ، همگام با گسترش شهر تهران ، فعالیت سازمان و ارائة خدمات عمومی آن نیز گسترش یافت و اولویت به اجرای طرحهای عمرانی و فعالیتهای زیست محیطی داده شد، از جمله احداث و گسترش توقفگاه ، توسعه و تکمیل اماکن بهداشتی ، احداث زایرسرا و سالنهای مجهز برای برگزاری مراسم بزرگداشت ، راه اندازی پایانة مرکزی آمبولانسهای سازمان در داخل شهر، تولید و گسترش فضای سبز، استفاده از شیوه های جدید آبیاری قطره ای برای مصرف بهینة آب ، و بهره گرفتن از رایانه به منظور راهنمایی ، اطلاع دهی و خدمات رسانی سریعتر به شهروندان ( همشهری : کتاب سال 1373 ، ص 858؛ همشهری : کتاب سال 1374 ، ص 795).

از طرحهای فرهنگی سازمان ، احداث و تجهیز ساختمان تالار بهشت ، و همچنین سه بوستان عمومیِ شهید گمنام ، شهید حیدرنیا و معراج است (همان ، ص 860).

واحدها و بخشهای خدماتی دیگری در گلزار بهشت زهرا وظیفة ارائة خدمات ویژه ای را برعهده دارند، مانند دفتر نمایندگی روزنامه ها برای قبول آگهی ترحیم و تسلیت و چاپ اعلانات دیواری ؛ واحد اطلاع رسانی ؛ واحد مقابر یا کلیدداری آرامگاههای خانوادگی در ساختمان اداری مرکزی ؛ نمایندگی سازمان ثبت احوال ؛ واحد اعزام مدّاح ؛ رستوران عمومی و فروشگاهها ( همشهری : کتاب سال 1374 ، ص 796؛ همشهری : کتاب سال 1375 ، ص 706ـ 707).

از مجموع قطعات گورستان بهشت زهرا، تا سال 1375 ش ، بیش از 100 قطعه به دفن مردگان اختصاص داشته است و مسئولان سازمان پیگیر اجرای طرح توسعه و تملک کامل اراضی و املاک ضلع شمالی سازمان به سمت باقرشهرند ( همشهری : کتاب سال 1375 ، ص 706). هر قطعه دست کم 000 ، 6 و حداکثر 000 ، 12 متر مربع مساحت دارد. 314 ، 1 آرامگاه خانوادگی بتدریج از ابتدای تأسیس در بهشت زهرا ساخته شده است . ساختمان این مقابر همچون کمربندی اطراف گورستان ، جز ضلع شرقی (در حاشیة جادة تهران ـ قم )، را دربرگرفته است .

گلزار بهشت زهرا، به عنوان نخستین مکان برگزیدة رهبر انقلاب اسلامی برای سخنرانی پس از بازگشت به ایران ، و به عنوان مزار هزاران شهید انقلاب اسلامی اهمیت سیاسی ـ مذهبیِ خاصی در تاریخ معاصر ایران دارد و همجواری با مرقد بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، بیش از پیش بر این اهمیت افزوده است . جایگاه سخنرانی حضرت امام خمینی اکنون با طراحی خاصی ، همراه با نقاشی دیواری تصویر ایشان ، در جوار قطعة 17، حفاظت می شود.

با ارتحال امام خمینی (ره ) در خرداد 1368، زمینی در غرب مجموعة بهشت زهرا، مجاور گلزار شهدای انقلاب اسلامی ، در حاشیة بزرگراه تهران ـ قم ، برای احداث مزار ایشان در نظر گرفته شد که سازمان بهشت زهرا در رفع مشکلات و نیازهای این طرح همکاری داشت .

از آنجا که مسائل قطعات شهدای بهشت زهرا در حوزة تصمیم گیری و وظایف «بنیاد شهید انقلاب اسلامی * » و سازمان بهشت زهراست ، در سالهای نخست جنگ ایران و عراق ، بخش وسیعی از قطعات بهشت زهرا به بنیاد شهید انقلاب اسلامی واگذار شد. البته قطعاتی شامل مزارهای شهدای صدر انقلاب اسلامی ، به صورت مجتمع یا پراکنده در کنار برخی از مزارهای عادی واقع شده است . علاوه بر این ، قطعة 25 نیز برای فعالیتهای فرهنگی ـ تبلیغیِ بنیاد شهید در نظر گرفته شده که ساختمان خانة شهید (مرکز فرهنگی ـ آموزشی گلزار شهدای بهشت )، موزة شهدا (جایگاه نگهداری آثار فرهنگی و رزمی ؛ شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ ، ج 2، ص 106) و همچنین سالن دعای ندبه در آنجا قرار دارد. در 1376 ش ، در قطعة 24، بر مزار شهدای هفتم تیر و هشتم شهریور 1360، بنای یادبودی به مساحت 700 ، 2 متر مربع احداث و افتتاح شد. طراح این بنا، میرحسین موسوی ، آن را به صورت نمادی برای همة شهدای انقلاب اسلامی طراحی کرده است ( جمهوری اسلامی ، ص 2).

در 1373 ش ، قطعة شمارة 88 به وسعت 18700 متر مربع به خاکسپاری شخصیتهای علمی ، ادبی و هنریِ کشور اختصاص یافت . پیش از آن ، آرامگاه خصوصی شمارة 953 را معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان بقعة مشاهیر و هنرمندان در نظر گرفته بود، لیکن به دلیل محدودیت این مکان ، با پیشنهاد همان معاونت (ش 4058/14، مورخ 21/10/1372 ش ) و با تأیید شهردار تهران (دورنگار ش 54646/10، مورخ 27/10/1372 ش )، طرح و نقشه های قطعة هنرمندان شکل گرفت . طرح احداث موزه و نمایشگاه برای نگهداری نمونة آثار هنرمندان متوفی نیز در برنامة طرح آرامگاه هنرمندان در نظر گرفته شده است . صدور مجوّز برای دفن در قطعة هنرمندان با تشخیص و معرفیِ معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت می گیرد (سازمان بهشت زهرا، نامة ش 15822/ 612، مورخ 9/12/1373 ش ).

هم اکنون با واگذاری ادارة بیشتر واحدها و قسمتهای سازمان به بخش خصوصی بیشتر فعالیت سازمان بهشت زهرا صرف سرعت بخشیدن به مراسم خاکسپاری درگذشتگان می شود ( همشهری : کتاب سال 1375 ، همانجا)، زیرا تنها غسّالخانة شهر تهران در بهشت زهرا قرار دارد ( شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ ، ج 2، ص 123).

---

منابع :
(1) علاوه بر منابع مندرج در متن ؛
(2) جمهوری اسلامی ، سال 19، ش 5226، 7 تیر 1376؛
(3) راهنمای فرهنگی تهران ، تهران : شهرداری تهران ، 1373 ش ؛
(4) شناسایی گلزارها و قبور شهدای تهران بزرگ : گلزار بهشت زهرا«س » ، تهران : ادارة کل بنیاد شهید تهران بزرگ ، 1374 ش ؛
(5) همشهری : کتاب سال 1373 ، 1374 ، 1375 ، سال 2، 3، 4، تهران : شهرداری تهران ، 1373ـ 1375 ش .

/ حاجیه خانم خاوری /